Σχεδιάζοντας τον «μετα-άνθρωπο»

Ακόμη και ο απώτερος στόχος της αθανασίας δεν πρέπει να θεωρείται ανέφικτος....

Συντάκτης: Δημοσθένης Δαγκλής *

Συχνά παρακολουθούμε την ιλιγγιώδη εξέλιξη της τεχνοεπιστήμης σε όλες τις μορφές της και τα τεχνολογικά προϊόντα (τεχνήματα) των τελευταίων δεκαετιών, που μας δίνονται από τις στήλες αυτές πάντα με κριτική ματιά.
Πολλά προγράμματα επινοούνται, λειτουργούν και αποδίδουν ήδη σε πολλά ερευνητικά κέντρα, πανεπιστημιακά τμήματα κτλ.
Η σημερινή υστερο- (ή μετα-)νεωτερική τεχνολογία προκαλεί δέος, που εκτείνεται σε ένα εύρος από την υπέρτατη ελπίδα μέχρι τον φόβο λόγω της συχνά ρηξικέλευθα διαφορετικής απ'  ό,τι ξέραμε μέχρι τώρα αντίληψης για τη νέα πραγματικότητα, αλλά και για τον ίδιο μας τον εαυτό ως σώμα και ως νου.

Ο στοχασμός και η φιλοσοφική σκέψη μάς έχουν δώσει ποικίλες ερμηνείες και από διάφορες οπτικές για το φαινόμενο της τεχνολογίας τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα και με εύλογη κλιμάκωση αυτές του 20ού.
Μπορούμε να διακρίνουμε δύο τύπους όσον αφορά τις αποδιδόμενες σημασίες για την τεχνολογία.

Αυτές που είναι πιο γνώριμες, πιο «τεχνικές», όπου η τεχνολογία ερμηνεύεται με όρους εργαλειακής αναγωγής, σε αντίθεση με αυτές όπου ερμηνεύεται με όρους οντολογικούς, ανθρωπολογικούς και γνωσιακής υπερβατικότητας.

Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι π.χ. η τεχνολογία απλώς ως «εφαρμοσμένη επιστήμη» (Bunge), ως «ορθολογική αποτελεσματική δράση» (Ellul), ως «μέσο για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος» (Jaspers) και από τη δεύτερη οπτική (...) η τεχνολογία ως «υλική πραγμάτωση υπερβατικών μορφών» (Dessauer), ως «επικαλούσα και αναπόφευκτη αποκάλυψη του Είναι-Φύση» (Heidegger), ως «υπερφυσική αντίληψη του εαυτού» (Ortega) κ.ά.

Οι τελευταίες, αν και περισσότερο αμφιλεγόμενες, συχνά χαρακτηρίζουν τη σημερινή αντίληψη για την τεχνολογία.

Δύο αδιαμφισβήτητοι πρωταγωνιστές της σημερινής εξέλιξης, που συνδέονται στενά μεταξύ τους, είναι (α) η «τεχνική νοημοσύνη» (artificial intelligence-AI) και (β) η ένωση «σάρκας – μηχανής» ως κυρίαρχες ιδέες.

Η πρώτη συνιστά την πολύ παλιά ιδέα δημιουργίας μηχανής, που θα μιμείται αλλά και θα ξεπερνά με το «αλάθητο» και την ταχύτητα την ανθρώπινη νοημοσύνη (εγκέφαλος), βασισμένη στην παραδοχή ότι η ανθρώπινη νοημοσύνη είναι ουσιαστικά αλγοριθμικός «υπολογισμός» (computation) συμβόλων.

Αυτή όμως η παράδοση (μηχανή Turing) αμφισβητήθηκε και φιλοσοφικά (ήδη από το 1965 H. Dreyfus κ.ά.) και επιστημονικά (G. Edelman κ.ά.) με ισχυρά επιχειρήματα, που συνήθως αφορούν την εξελικτική διαδικασία (φυσική επιλογή κ.λπ.) που υπέστησαν και υφίστανται συνεχώς οι βιολογικές οντότητες (εγκέφαλος) σε αντίθεση με τις τεχνητές (μηχανή).

«Η παραδοχή ότι ο εγκέφαλος είναι ανάλογος με το hardware και το μυαλό-νόηση με το software ενός υπολογιστή είναι λανθασμένη» (H. Dreyfus, G.Edelman κ.ά.).

Παρά την παρατηρούμενη ραγδαία αύξηση νέων επινοήσεων και παραγωγής «ευφυών» μηχανημάτων (ρομποτική) για τη βιομηχανία και τις υπηρεσίες (π.χ. οικιακής καθημερινής χρήσης και κυρίως βέβαια... για στρατιωτικούς σκοπούς) οι επανειλημμένες αποτυχημένες προβλέψεις για την υλοποίηση της AI δείχνουν ότι η πρώτη ιδέα σταδιακά απορροφάται από τη δεύτερη.

Πάντως η «εξαφάνιση της διάκρισης ανθρώπου-μηχανής» (K. Warwick) αποτελεί, παρά τους όποιους προβληματισμούς και αντιρρήσεις που αφορούν την ακόμα ατελή γνώση από τις νευροεπιστήμες (κυρίως αυτές του ανθρώπινου εγκεφάλου), το ισχυρό θεωρητικό motto.
Μερικά παραδείγματα από τα σημερινά τεχνοφουτουριστικά σχέδια και ήδη δρώντα προγράμματα που αφορούν είναι π.χ. τις λεγόμενες «τεχνολογίες εμφύτευσης» είναι τα εμφυτεύματα στον ανθρώπινο οργανισμό ή και αντίθετα η καλλιέργεια βιολογικών νευρώνων και εμφύτευση τους σε σώμα ρομπότ, τα εμφυτεύματα για τη σύνδεση του ανθρώπινου νευρικού συστήματος με το Διαδίκτυο κ.ά.

Οι νέοι βασικοί όροι που σταδιακά καθιερώνονται στη γλώσσα είναι ο «ψηφιακός εαυτός»-digital self με περισσότερο γνωστό τον «κυβερνητικό οργανισμό»- cyborg.

Με γεωλογικούς όρους θεωρείται ότι έχουμε εισέλθει στην «Ανθρωπόκαινο» περίοδο.
Ο άνθρωπος τώρα παίρνει το μέλλον στα χέρια του χωρίς ανάγκη επίκλησης θεών και δαιμόνων και εισέρχεται στο μεταβατικό στάδιο (trans- human) για να γίνει ο «μετα–άνθρωπος» (post-human) με σώμα χωρίς ελαττώματα (αρρώστιες κ.λπ.) με υπερεξελιγμένη νόηση, με δυνατότητα μετάβασης και μετοίκησης σε ανοίκεια και αφιλόξενα μέρη του σύμπαντος και με άλλες «υπερφυσικές» ικανότητες.

Ακόμη και ο απώτερος στόχος της αθανασίας δεν πρέπει να θεωρείται ανέφικτος....
Στο φαντασιακό των ανθρώπων, τουλάχιστον του λεγόμενου Δυτικού κόσμου, η τεχνολογία τείνει να καθιερωθεί όχι πλέον ως το νεοτερικό παράδειγμα της απελευθερωτικής δύναμης, της «υλιστικής ελευθερίας» της νεωτερικότητας, αλλά λαμβάνει σιγά σιγά το status θρησκείας.

Μία θρησκεία (M. Midgley) που είναι εγκόσμια μεν αλλά όπως και κάθε θρησκεία περιέχει  τους μύθους της και δημιουργεί τους φανατικούς οπαδούς της.
Από την άλλη πλευρά θεωρείται ότι οι κοινωνικές αντιθέσεις θα εξαφανιστούν ως δια μαγείας.

Στο πολυμεταφρασμένο πολιτικό «cyborg μανιφέστο» της, η τεχνοφουτουρίστρια D. Haraway υποστηρίζει ότι ο νέος πολιτισμός της τεχνολογίας αιχμής, αποτελεί πρόκληση γενικά για όλους τους δυϊσμούς που δυναστεύουν τον άνθρωπο, όπως είναι π.χ. τα ζεύγη ορθό-λάθος, θεός-άνθρωπος, νους-σώμα, πολιτισμός-φύση, εαυτός-άλλος, αρσενικό-θηλυκό κ.λπ.

Όπως γράφει με το γλαφυρό της ύφος, «μία cyborg κοινωνία καταφέρνει να συγκρατεί για αρκετό χρόνο σε μία ενότητα... μάγισσες, μηχανικούς, ηλικιωμένους, ιδιόρρυθμους, χριστιανούς, μητέρες και λενινιστές προκειμένου να αφοπλίσει το κράτος».

Η φιλολογία που αναπτύσσεται πάνω σε αυτά τα θέματα είναι μεγάλη και καλύπτει όλο το εύρος που αναφέραμε αρχικά μεταξύ μεγάλης ελπίδας και φόβου.
Αρκεί μόνον εδώ να παρατηρήσουμε, ότι όταν γενικά η τεχνοεπιστήμη αντιμετωπίζεται ως αυτεξούσια και αυτόνομη από τη μήτρα της δηλαδή την κοινωνία από την οποία προέρχεται και προς την οποία απευθύνεται, τότε δημιουργούνται εύλογα καχυποψίες και φόβοι «βιοεξουσίας» και συνωμοσιολογικές κριτικές (π.χ. G. Agaben) κ.ά.

Μία σύνηθης κατηγορία είναι π.χ. αυτή περί σκόπιμης προσπάθειας για αποικιοποίηση των κοινωνικών σχέσεων από τη βιοτεχνολογία.
Είναι γεγονός ότι η ιστορικά συνεχής μέσω της τεχνολογίας ανθρωπογενής επέμβαση στον κόσμο τον αλλάζει και κατά συνέπεια και τον ίδιο τον άνθρωπο.

Τα τεχνήματα είναι σε μεγάλο βαθμό φορείς πολιτικής, αφού συνδιαμορφώνουν την καθημερινή μας συμπεριφορά και έτσι ο τεχνολογικός σχεδιασμός είναι τελικά σε μεγάλο βαθμός και οντολογικός και ανθρωπολογικός.

Η τεχνολογία δεν ερμηνεύεται πάντα ουσιοκρατικά διότι μπορεί να είναι -και θέλουμε να είναι- ευλογία, αλλά μπορεί να αποτελεί και απειλή, πράγμα που εξαρτάται κάθε φορά από τη συγκεκριμένη υλοποίηση των δυνατοτήτων της.

Με άλλα λόγια η αναπόδραστη κοινωνικοπολιτική της διάσταση εμφανίζεται μόλις επεκταθούμε πέρα από τα ερωτήματα, «τι», «πώς», στα ερωτήματα «γιατί», «ποιος» και «για ποιον».

Ως κίνητρο για κάθε ολοκληρωμένο και συνεπή κριτικό προβληματισμό υπάρχει εδώ και πολλούς αιώνες, τηρουμένων βέβαια των ιστορικών αναλογιών, η παρακάτω ανεκτίμητη κληρονομιά: Κατά τον Αριστοτέλη, η ίδια η κατασκευή ενός τεχνήματος δεν αποτελεί αυτοσκοπό, δεν αυτοδικαιώνεται αλλά αποσκοπεί σε κάποιο «αγαθό», το οποίο με τη σειρά του μπορεί να αποσκοπεί σε ένα άλλο αγαθό κ.ο.κ. (π.χ. οικιακά σκεύη- φαγητό-σίτιση).

Αυτό όμως δεν μπορεί να συνεχίζεται επ' άπειρον και θα πρέπει να υπάρχει ένα τελικό αγαθό καθ' εαυτό «η κυρίαρχη τέχνη», το οποίο, ρυθμίζει και καθοδηγεί όλα τα άλλα χωρίς να συμβαίνει το αντίθετο.

Αυτή κατά τον Σταγειρίτη δεν είναι παρά η «πολιτική», η οποία αποτελεί την ιδιαίτερη και καθοριστική συμπεριφορά που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο [Ηθ. Νικομάχεια 1.7.1097611].

Χωρίς βέβαια να παραγνωρίζουμε τη διαλεκτική σχέση της τεχνολογίας με την πολιτική, το βασικό ερώτημα που ανακύπτει, τελικά, όσον αφορά μία «cyborg μετανθρώπινη» κοινωνία, είναι σε ποιο κοινωνικό όραμα αυτή αποσκοπεί.

Πιστεύουμε, δηλαδή, ότι διατηρούμε το δικαίωμα να διερωτόμαστε, να υποπτευόμαστε, όπως και να ελπίζουμε και να οραματιζόμαστε... εκ των προτέρων.

Έτσι, ενάντια στον τεχνολογικό φαταλισμό χρειαζόμαστε πληροφορημένους πολίτες, ενήμερους για τις επιλογές της τεχνολογικής εξέλιξης (J. Habermas), οι οποίοι θα μπορούν να επενεργούν στη διαδικασία παραγωγής της τεχνολογίας (A. Feenberg), πάντα προς όφελος των πολλών και όχι των ολίγων.

* Φυσικός - Δρ Φιλοσοφίας της Επιστήμης
efsyn.gr