Με αφορμή την ελληνική έκδοση του βιβλίου του Ρόμπερτ Τρίβερς «Η μωρία των ανοήτων», την προηγούμενη εβδομάδα ξεκινήσαμε να διερευνούμε το φλέγον επιστημονικό και κοινωνικό πρόβλημα της
εξαπάτησης στις ζωικές αλλά και στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Οπως είδαμε, κάθε μορφή ζωής, από τους απλούς μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα πολύπλοκα πρωτεύοντα θηλαστικά, για να επιβιώσει και να αναπαραχθεί οφείλει να επινοεί παραπλανητικές συμπεριφορές και ψέματα.
Μάλιστα, όσο πιο εξελιγμένος και πολύπλοκος είναι ο οργανισμός, τόσο πιο περίπλοκες είναι οι συμπεριφορές εξαπάτησης που υιοθετεί.
Θέλοντας να παρουσιάσουμε πληρέστερα τις πρωτότυπες επιστημονικές ιδέες που εισηγείται ο Τρίβερς για να εξηγήσει τους μηχανισμούς της εξαπάτησης, αναζητήσαμε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε ο Ρόμπερτ Τρίβερς στην Ιταλίδα επιστημονική δημοσιογράφο Μόνικα Ματζότο.
Στη συνέντευξη αυτή ο διαπρεπής Αμερικανός βιοανθρωπολόγος συνοψίζει θαυμάσια τη θεωρία του για το πώς το τυπικά ανθρώπινο φαινόμενο της αυτοεξαπάτησης διευκολύνει την ανάγκη μας για εξαπάτηση.
Στο επόμενο άρθρο μας θα εξετάσουμε αναλυτικότερα τις τρέχουσες νευροβιολογικές εξηγήσεις αλλά και τη διαχρονική κοινωνική λειτουργία της ανθρώπινης αυτοεξαπάτησης.
Γιατί άραγε, παρά τις εντυπωσιακές νοητικές ικανότητές του, ο άνθρωπος νιώθει την ακαταμάχητη επιθυμία να λέει συνεχώς ψέματα και να εξαπατά τον ίδιο του τον εαυτό;
Η συνήθης απάντηση είναι ότι το κάνει για να εξαπατά τους άλλους.
Ο Ρόμπερτ Τρίβερς ωστόσο είναι πεπεισμένος ότι συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: η επιλογή της αυτοεξαπάτησης κατά την ανθρώπινη εξέλιξη έγινε για να εξυπηρετηθεί η βαθύτερη βιολογική ανάγκη μας να εξαπατάμε τους άλλους με ολοένα και πιο αποτελεσματικούς, δηλαδή μη ανιχνεύσιμους τρόπους.
Με άλλα λόγια, μόνο ξεγελώντας τον εαυτό μας μπορούμε να ξεγελάμε τους άλλους με τρόπο πειστικό
«Είμαι πεπεισμένος ότι η υπερβολική αυτοπεποίθηση και η υπερεκτίμηση του εαυτού είναι από τις αρχαιότερες μορφές αυτοεξαπάτησης, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε καταστροφές. Και εννοώ μια ευρύτατη γκάμα καταστροφών που, ειδικότερα για το ανθρώπινο είδος, πάει από τους αποτυχημένους γάμους μέχρι τα αεροπορικά δυστυχήματα, αλλά και τις μαζικές καταστροφές όπως οι πόλεμοι», υποστηρίζει ο Ρόμπερτ Τρίβερς
⚫ Καθηγητά Τρίβερς, γιατί λέμε ψέματα;
Το γιατί εξαπατάμε τους άλλους είναι κάτι που εύκολα εξηγείται με εξελικτικούς όρους. Πρόκειται για ένα φαινόμενο πολύ διαδεδομένο στη φύση σε όλα τα επίπεδα, από τα βακτήρια και τους ιούς, που μιμούνται μέρη του σώματός μας για να ξεγελάσουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα, μέχρι τους θηρευτές που χρησιμοποιούν τον μιμητισμό στο κυνήγι.
Για να κατανοήσουμε τα πλεονεκτήματα που προσφέρει αυτή η συμπεριφορά, θα σας δώσω ένα παράδειγμα.
Φανταστείτε ότι εσείς κι εγώ είμαστε ζευγάρι και σας λέω ότι είστε η μοναδική γυναίκα στη ζωή μου, στην πραγματικότητα όμως έχω ένα παιδί σε κάθε πόλη της χώρας όπου ζούμε.
Ή, χάριν της ισότητας των δύο φύλων, ότι εσείς μου λέτε ότι δεν έχετε αγαπήσει άλλον άνδρα εκτός από εμένα, στην πραγματικότητα όμως το παιδί που μεγαλώνουμε μαζί δεν είναι δικό μου.
Από εξελικτική άποψη είναι εύκολο να κατανοήσουμε τη σημασία και τη σκοπιμότητα της εξαπάτησης.
Οποιος ψεύδεται έχει κέρδος τη διάδοση των γονιδίων του, ενώ όποιος απατάται έχει μόνο κάποιο κόστος να πληρώσει.
Πρόκειται για έναν αγώνα μεταξύ αυτού που απατά και αυτού που απατάται. Ενας συνεξελικτικός αγώνας, όπου αυτός που απατά οφείλει διαρκώς να τελειοποιεί τα ψέματά του, ενώ ο απατώμενος πρέπει να γίνεται όλο και πιο ικανός στο να τα ανιχνεύει.
⚫ Μολονότι είναι σαφές το εξελικτικό πλεονέκτημα της εξαπάτησης, είναι πιο δύσκολο να κατανοήσουμε γιατί λέμε συχνά ψέματα στον εαυτό μας. Τι κερδίζουμε;
Η αυτοεξαπάτηση είναι κάτι διαφορετικό. Πάντοτε αναρωτιόμουν γιατί η φυσική επιλογή ευνόησε την ανάπτυξη των υπέροχων αισθητηριακών οργάνων μας, εάν η εικόνα που τελικά φτάνει στον εγκέφαλό μας διαστρεβλώνεται συστηματικά από τον ανθρώπινο νου.
Σε τι συνέβαλε, κατά το παρελθόν, η γενετική επιτυχία των ατόμων που εφάρμοζαν αυτή τη συμπεριφορά; Η ιδέα μου είναι ότι η αυτοεξαπάτηση έχει το πλεονέκτημα να καθιστά την εξαπάτηση των άλλων πιο αποτελεσματική, πιο δύσκολα ανιχνεύσιμη.
Λέμε ψέματα στον εαυτό μας υποσυνείδητα για να πούμε πειστικότερα ψέματα στους άλλους.
Πράγματι, όταν λέμε ψέματα συνειδητά, μας προδίδει το ίδιο μας το σώμα με μια σειρά από σημάδια: οι μύες μας είναι τεντωμένοι, η φωνή μας γίνεται οξύτερη, ανοιγοκλείνουμε λιγότερο συχνά τα μάτια μας, κάνουμε πολλές παύσεις στον λόγο που εκφέρουμε.
⚫ Κάποιες έρευνες υποστηρίζουν ότι η βασική λειτουργία της αυτοεξαπάτησης είναι να μας κάνει να ζούμε καλύτερα, κυρίως σε δύσκολες καταστάσεις. Ποια είναι η γνώμη σας;
Δεν συμφωνώ, διότι η αυτοεξαπάτηση είναι επιθετική και όχι αμυντική συμπεριφορά.
Οι Αμερικανοί κοινωνικοί ψυχολόγοι πιστεύουν ότι η λειτουργία της αυτοεξαπάτησης είναι να μας κάνει να νιώθουμε καλά και να μας προστατεύει από αρνητικές σκέψεις.
Αυτή η θεώρηση, όμως, στερείται οποιασδήποτε εξελικτικής κατανόησης αυτών των ψυχολογικών λειτουργιών.
Δεν πιστεύω ότι μια τόσο σημαντική λειτουργία, όπως η ευτυχία, μπορεί να ρυθμίζεται από κάτι όπως η αυτοεξαπάτηση, η οποία, μεταξύ άλλων, έχει και ιδιαιτέρως αρνητικές πτυχές.
Το να ψεύδεται κανείς είναι ένα επικίνδυνο παιχνίδι, το να λέει όμως ψέματα στον εαυτό του είναι ακόμη πιο επικίνδυνο, επειδή θέτει οικειοθελώς τον εαυτό του εκτός πραγματικότητας, κάτι που μπορεί να αποβεί μοιραίο.
⚫ Η αυτοεξαπάτηση δεν είναι επωφελής ούτε όταν εκδηλώνεται με τη μορφή υπερεκτίμησης του εαυτού μας;
Υπάρχουν ενδεχομένως ορισμένες καταστάσεις όπου το να διηγείται κάποιος ψέματα στον εαυτό του μπορεί όντως να του αποφέρει κάποια πλεονεκτήματα και είμαι πεπεισμένος ότι σε μακρινές εποχές, πολύ πριν από την εμφάνιση της γλώσσας και την εξέλιξη του ανθρώπου, η υπερβολική σιγουριά επιλέχθηκε θετικά σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις: κατά τις επιθετικές συγκρούσεις και κατά τις ερωτοτροπίες.
Σκεφτείτε ότι στους αστακούς των ποταμών, τα αρσενικά που νιώθουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση συνήθως νικάνε όταν βρίσκονται σε μάχη με άλλα αρσενικά που δείχνουν μικρότερη αυτοπεποίθηση.
Παρ’ όλα αυτά, είμαι πεπεισμένος ότι η υπερβολική αυτοπεποίθηση και η υπερεκτίμηση του εαυτού είναι από τις αρχαιότερες μορφές αυτοεξαπάτησης, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε καταστροφές.
⚫ Σε ποιες καταστροφές αναφέρεστε;
Εννοώ μια ευρύτατη γκάμα καταστροφών που, ειδικότερα για το ανθρώπινο είδος, πάει από τους αποτυχημένους γάμους μέχρι τα αεροπορικά δυστυχήματα, αλλά και μαζικές καταστροφές, όπως οι πόλεμοι.
⚫ Μερικές φορές, όμως, κάνουμε το αντίθετο: υποτιμάμε τον εαυτό μας. Και αυτό επίσης είναι μια μορφή αυτοεξαπάτησης. Σε αυτή την περίπτωση ποια είναι τα πλεονεκτήματα;
Ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Αν είναι αλήθεια ότι το 70% των ανθρώπων πιστεύουν ότι είναι πιο όμορφοι από τον μέσο όρο και ότι το 94% των καθηγητών στα πανεπιστήμια είναι απολύτως βέβαιοι ότι είναι καλύτεροι από τους συναδέλφους τους στον ακαδημαϊκό χώρο, υπάρχουν αρκετά πρόσωπα που, αντίθετα, υποτιμούν συστηματικά τον εαυτό τους.
Ομως, και σε αυτή την περίπτωση αυτοεξαπάτησης υπάρχουν συγκεκριμένα οφέλη.
Για παράδειγμα, σε ορισμένα είδη εντόμων, αραχνών και ψαριών υπάρχουν αρσενικά που μειώνουν τις διαστάσεις του σώματός τους για να μοιάζουν με τα θηλυκά του ίδιου είδους, ώστε να επωφεληθούν από κάποιο «ευκαιριακό» ζευγάρωμα.
Σε ό,τι αφορά τους ανθρώπους, αντίθετα, μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι οι φοιτητές που έρχονται να με συναντήσουν με μια πιο μειλίχια συμπεριφορά κλέβουν πολύ περισσότερο από τον χρόνο μου σε σχέση με τους πιο επιθετικούς φοιτητές, οι οποίοι, στην πραγματικότητα, μπορεί να είναι πολύ καλύτεροι.
⚫ Είναι πιο εύκολο να λέμε ψέματα στον ίδιο μας τον εαυτό ή στους άλλους;
Η απλούστερη απάντηση θα μπορούσε να είναι: κανένα από τα δύο ή και τα δύο μαζί. Αν η εξαπάτηση ήταν πάντα επωφελής, θα ήμασταν όλοι ψεύτες.
Αν, αντίθετα, ήταν πάντα βλαπτική, επειδή είναι εύκολο να αποκαλυφθεί, τότε ως συμπεριφορά θα είχε εξαλειφθεί και θα ήμασταν όλοι ειλικρινείς.
Το ίδιο ισχύει και για την αυτοεξαπάτηση. Υπάρχει ισορροπία: όταν σπανίζουν οι ψεύτες, σπανίζουν και τα άτομα που είναι ικανά να τους εντοπίζουν.
Οταν οι κλέφτες γίνονται πολυάριθμοι, αυξάνεται η επιλεκτική πίεση για τον εντοπισμό τους, άρα και ο αριθμός των ατόμων που μπορούν να τους αποκαλύψουν.
Και έτσι τα κέρδη και οι ζημιές εξισορροπούνται.
⚫ Το να ψεύδεται κανείς απαιτεί υψηλές νοητικές ικανότητες. Υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ εξαπάτησης και ευφυΐας;
Ασφαλώς, το να ψεύδεται κανείς προϋποθέτει την ύπαρξη αξιοσημείωτων νοητικών δυνατοτήτων.
Οσο πιο έξυπνα είναι τα παιδιά τόσο περισσότερο ψεύδονται.
Η καλύτερη επιβεβαίωση της σχέσης της εξαπάτησης με τη νοημοσύνη προέρχεται από εκτενή μελέτη των πιθήκων.
Από αυτή την έρευνα προέκυψε ότι τα είδη πιθήκων που έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις στο τμήμα του εγκεφάλου τους που σχετίζεται με την κοινωνική νοημοσύνη, δηλαδή τον νεοφλοιό, είναι επίσης τα είδη που χρησιμοποιούν περισσότερο την εξαπάτηση.
⚫ Αν το να εξαπατάμε τους άλλους και τον ίδιο μας τον εαυτό είναι ένα φαινόμενο που διαμορφώθηκε από την εξέλιξη για το συμφέρον μας, τότε γιατί θα πρέπει να το καταστείλουμε;
Η εξέλιξή μας, κατά το παρελθόν, ευνόησε τους βιασμούς, τους πολέμους ή την κακοποίηση των παιδιών και άλλες συμπεριφορές που ενδέχεται να είναι γενετικά επωφελείς για αυτούς που τις ασκούν, τις οποίες όμως κατά κανέναν τρόπο δεν αποδέχομαι. Για την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση ισχύει το ίδιο: δεν πιστεύω σε μια ζωή, σε μια σχέση ή σε μια ολόκληρη κοινωνία που οικοδομείται πάνω στην εξαπάτηση.
⚫ Μια έρευνα υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι που συναντώνται και μιλάνε για πρώτη φορά διηγούνται, κατά μέσο όρο, τρία ψέματα κάθε δέκα λεπτά. Συζητάμε εδώ και μία ώρα: εσείς είπατε κάποιο ψέμα;
Καλή ερώτηση. Ας πούμε ότι θα ήθελα λίγο χρόνο για να τη σκεφτώ και να εντοπίσω τα ενδεχόμενα ψεύδη.
Πάντως, θα πρέπει να ομολογήσω ότι ασκώ πολύ συχνά την αυτοεξαπάτηση, που σημαίνει ότι θεωρώ τον εαυτό μου ιδιαίτερα ευφυή!
Ποιος είναι
Βιβλιο του Ρόμπερτ Τρίβερς
Ο Robert Trivers είναι καθηγητής Ανθρωπολογίας και Βιολογικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Rutgers (ΗΠΑ) και εξέχων θεωρητικός της εξελικτικής βιολογίας.
Στη μακρά επιστημονική σταδιοδρομία του καταπιάστηκε με πολλά και ετερόκλητα ερευνητικά αντικείμενα, μεταξύ των οποίων η ερπετολογία, η ανθρωπολογία και η γενετική.
Στο θεωρητικό και ερευνητικό έργο του βασίζονται καινοφανείς εξελικτικές εξηγήσεις φαινομένων, όπως ο αμοιβαίος αλτρουισμός, η συνεργασία, η γονική φροντίδα και η ασυμμετρία μεταξύ των φύλων.
Εγινε παγκοσμίως γνωστός για τις πρωτοποριακές έρευνές του σχετικά με τις γενετικές-εξελικτικές προϋποθέσεις του «αμοιβαίου αλτρουισμού» (το 1971).
Ακολούθησαν οι μελέτες του για τη «γονική επένδυση» (το 1972) και τη σύγκρουση γονέων-παιδιών (το 1974).
Εκτοτε, θεωρείται ο μεγάλος πρωταγωνιστής των εξελίξεων τόσο στη θεωρητική βιολογία όσο και στην εξελικτική ανθρωπολογία και ψυχολογία.
Σήμερα θεωρείται στις ΗΠΑ, αλλά και διεθνώς, ένας από τους πλέον πρωτότυπους και προοδευτικούς επιστήμονες διανοούμενους.
Το 2007 τιμήθηκε από τη Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Σουηδίας με το Bραβείο Crafoord (απονέμεται σε πεδία τα οποία δεν καλύπτονται από το Bραβείο Νόμπελ), για την προσφορά του στη «θεμελιώδη ανάλυση της κοινωνικής εξέλιξης, της σύγκρουσης και της συνεργασίας».
Μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στο Σόμερσετ του Νιου Τζέρσεϊ και στην Τζαμάικα.
http://www.efsyn.gr/arthro/aytoexapatasthai-anthropinon
