Νευροπολιτική ή από τη δημοκρατία στον ολοκληρωτισμό των εγκεφάλων 3

Στα δύο προηγούμενα άρθρα επιχειρήσαμε να δείξουμε το πώς αλλά και το γιατί η εκρηκτική πρόοδος των Νευροεπιστημών έχει οδηγήσει στις μέρες μας σε μια άνευ προηγουμένου εμμονή με τον εγκέφαλο, που δικαίως αποκαλείται «νευρομανία».
Ως απάντηση σε αυτή την επιστημονική-πολιτισμική εμμονή με τον εγκέφαλο, όλο και περισσότεροι στοχαστές έγιναν «νευροφοβικοί»: αμφισβητούν ότι η ανθρώπινη ιδιαιτερότητα καθορίζεται ή, έστω, εξαρτάται από την κατανόηση της βιολογικής μηχανής του νου.
Κλείνοντας αυτό το αφιέρωμα στην επιστημονική και κοινωνική ιδιοποίηση των Νευροεπιστημών, έχει ασφαλώς κάποιο ενδιαφέρον να εξετάσουμε πώς αυτές οι κατακτήσεις μετατρέπονται στην εποχή μας σε νευροπολιτικές πρακτικές.
Πράγματι, όπως θα δούμε, η «νευροπολιτική» είναι η πιο πρόσφατη και η πλέον φιλόδοξη βιοπολιτική στρατηγική αφού, βασιζόμενη στις κατακτήσεις των Νευροεπιστημών, επιχειρεί να αναδείξει τα δήθεν όρια που ενυπάρχουν στην έκφραση της όποιας ελευθερίας βουλήσεως ή επιλογής έχει απομείνει στους πολίτες των σύγχρονων κοινωνιών.
Ετσι όμως, η τρέχουσα νευροπολιτική συμβάλλει -με ή παρά τη θέληση της- στην «επιστημονική» απαξίωση του νεωτερικού πολιτικού συστήματος.
Ποιον ρόλο έπαιξαν -και παίζουν- οι εξελίξεις στις επιστήμες της ζωής και του εγκεφάλου στη διαμόρφωση της πολιτικής στη Δύση;
Ανατρέχοντας κανείς στην παράλληλη ιστορία της επιστήμης και της πολιτικής, διαπιστώνει εύκολα ότι η εξέλιξη της νεωτερικής βιοπολιτικής διαπλέκεται στενά με την εξέλιξη της νεωτερικής επιστήμης, η οποία τελικά παρέχει την απαραίτητη θεωρητική νομιμοποίηση αλλά και τα τεχνολογικά εργαλεία που απαιτούνται για την άσκηση της νέας βιοπολιτικής.
Για παράδειγμα, μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα η ανάπτυξη των ιατρικών γνώσεων σχετικά με την ανατομική και τη φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος συμβαδίζει και ενσωματώνεται αμέσως στις κατασταλτικές τεχνικές άσκησης της πειθαρχικής εξουσίας.
Από τα τέλη του 19ου μέχρι σήμερα, οι εντυπωσιακές εξελίξεις στη γενετική, στην ατομική φυσική, στην πληροφορική και στις Νευροεπιστήμες διαμορφώνουν τις δυνατότητες και κυρίως τις εφαρμογές της νέας βιοπολιτικής.
Μολονότι η σύγχρονη βιοπολιτική εκδηλώνεται κυρίως με τις εφαρμογές της βιοτεχνολογίας και της βιοϊατρικής, τον 21ο αιώνα, όπως όλα δείχνουν, θα κυριαρχήσει η νευροτεχνολογία. Επομένως, στο άμεσο μέλλον, η βιοπολιτική θα εκδηλώνεται κυρίως ως «νευροπολιτική».
Η «εγκεφαλική» βιοπολιτική
Το αποφασιστικό ερώτημα πριν από κάθε μεγάλη εκλογική αναμέτρηση είναι: από ποιους παράγοντες επηρεάζεται η εκάστοτε επιλογή των ψηφοφόρων;
Είναι, άραγε, εφικτό να προβλέψουμε εγκαίρως το πώς ακριβώς θα αντιδράσει ο εγκέφαλος π.χ. των περισσότερων Αμερικανών ψηφοφόρων όταν κληθεί να αποφασίσει ποιο κόμμα ή ποιον υποψήφιο πρόεδρο θα ψηφίσει στις επόμενες εκλογές;
Μέχρι σήμερα, σε τέτοια ερωτήματα επιχειρούν να απαντήσουν -με αδιαφανή κριτήρια και, εν πολλοίς, με αβέβαια αποτελέσματα- οι ποικίλες δημοσκοπικές, στατιστικές μετρήσεις.
Τα τελευταία χρόνια όμως, ολοένα και περισσότερα κόμματα και υποψήφιοι καταφεύγουν όχι μόνο στις γνωστές οικονομικές-κοινωνιολογικές αναλύσεις, αλλά και στη διερεύνηση του ψυχολογικού προφίλ και της εκλογικής συμπεριφοράς μεγάλων τμημάτων του εκλογικού σώματος.
Πράγματι, στις πιο ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες, οι κυβερνήσεις, τα κόμματα, αλλά και οι πιο εύποροι υποψήφιοι προσλαμβάνουν ως συμβούλους κοινωνικούς ψυχολόγους και ειδικούς νευροεπιστήμονες προκειμένου να αναλύσουν όχι τις οικονομικοπολιτικές ανάγκες των ψηφοφόρων, αλλά τις νευροψυχολογικές αδυναμίες και τις νοητικές έξεις τους.
Χάρη στα νέα επιστημονικά μέσα που διαθέτουν, αυτοί οι ειδικοί αναλαμβάνουν -με το αζημίωτο!- να αποκαλύψουν τις βαθύτερες εκλογικές προτιμήσεις, τις εκλογικές συνήθειες ή τις φοβίες των ψηφοφόρων.
Οσο για τον επιστημονικό κλάδο που αναλαμβάνει τη διεξαγωγή τέτοιων καινοφανών πολιτικών ερευνών, περιγράφεται συνήθως ως «Νευροπολιτική».
Πρόκειται για ένα νέο, διεπιστημονικό πεδίο έρευνας, το οποίο επιδιώκει, προγραμματικά, να εφαρμόσει τις πιο πρόσφατες μεθόδους των Νευροεπιστημών, π.χ. τις τεχνικές λειτουργικής και δομικής απεικόνισης του εγκεφάλου ενός ή μιας ψηφοφόρου, για να προβλέψει εγκαίρως τις ψυχο-πολιτικές αντιδράσεις.
Για να επιτύχει, όμως, έναν τόσο φιλόδοξο στόχο, η νευροπολιτική θα πρέπει να είναι σε θέση να «μεταφράζει» τις περίπλοκες σχέσεις κάθε πολίτη με το κοινωνικό του περιβάλλον σε... εγκεφαλικές δραστηριότητες.
Κοντολογίς, όλες οι κοινωνικές μας σχέσεις και δράσεις θα πρέπει να καθορίζονται άμεσα ή, τουλάχιστον, να εξαρτώνται στενότατα από τις λειτουργίες του εγκεφάλου μας.
Σε τελευταία ανάλυση, υποστηρίζουν οι πιο ακραίοι οπαδοί του νευροπολιτικού αναγωγισμού, οι κοινωνικές-πολιτικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων δεν είναι τίποτα περισσότερο από σχέσεις μεταξύ των εγκεφάλων τους!
Ποιες είναι, όμως, οι συγκεκριμένες εγκεφαλικές δομές και οι επιμέρους νοητικές λειτουργίες που ενεργοποιούνται στις κοινωνικοοικονομικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και οι οποίες, τελικά, ευθύνονται για τις «προσωπικές» πολιτικές επιλογές τους;
Κάποιες πολύ πρόωρες και μάλλον ασαφείς εντοπιστικές-ανατομικές απαντήσεις σε αυτό το κρίσιμο ερώτημα τις αναζητούν οι ερευνητές της νευροπολιτικής στον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου μας επειδή, ως γνωστόν, εκεί συντελούνται και ολοκληρώνονται οι πιο συνειδητές νοητικές διεργασίες μας, καθώς και σε βαθύτερες υποφλοιώδεις δομές, π.χ. στην αμυγδαλή, μια δομή στο βάθος του κροταφικού λοβού, η οποία πρωταγωνιστεί στις απαντήσεις του εγκεφάλου μας στα έντονα συγκινησιακά ερεθίσματα (φόβος, άγχος ή πανικός).
Η εμπλοκή της αμυγδαλής στις πολιτικές αντιδράσεις των ψηφοφόρων διαπιστώθηκε, πρώτη φορά, από νευροεπιστήμονες του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια το 2007, κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ.
Υποβάλλοντας σε τεστ πολιτικού προσανατολισμού μια μεγάλη ομάδα αναποφάσιστων ψηφοφόρων, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι όποτε άκουγαν τη λέξη «Δημοκρατικός» ή «Ρεπουμπλικάνος», ο εγκέφαλός τους αντιδρούσε άμεσα και ειδικότερα η αμυγδαλή, αφού σε αυτήν καταγράφονταν τα πιο υψηλά επίπεδα δραστηριοποίησης. Γεγονός που, σύμφωνα με τους ερευνητές, μας αποκαλύπτει το άγχος ή τον φόβο που δημιουργούσε στους εθελοντές αυτό το πολιτικό δίλημμα.
Μολονότι οι σημερινές τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου δεν έχουν ακόμη τελειοποιηθεί αρκετά ώστε να διασφαλίζουν τη φερεγγυότητα που απαιτείται για κάνουμε ασφαλείς νευροπολιτικές και νευροοικονομικές προβλέψεις, θα ήταν εθελοτυφλία και πολιτική αφέλεια το να υποτιμώνται οι συνέπειες της μαζικής υιοθέτησης τέτοιων νευροπολιτικών πρακτικών.
Η απλοϊκή ιδέα που κρύβεται πίσω από κάθε αναγωγιστική νευροπολιτική προσέγγιση είναι ότι οι βασικές κοινωνικοπολιτικές συμπεριφορές μας καθορίζονται, σε μεγάλο βαθμό, από τη βιολογία μας. Και οι πολιτικές επιλογές μας ή οι πεποιθήσεις μας; Και αυτές, υποτίθεται, ότι διαμορφώνονται από την ιδιαίτερη δομή των εγκεφαλικών μικροκυκλωμάτων μας.
Προοδευτική ή αντιδραστική;
Πρόκειται εμφανώς για ένα μύθευμα που «επιβεβαιώνει» τις εγκεφαλοκεντρικές ιδεοληψίες της εποχής μας, από τις οποίες και προέκυψε. Πώς όμως αυτό το ιδεολόγημα κατάφερε τελικά να επικρατήσει στη σύγχρονη σκέψη;
Χάρη σε ένα πολύ επιτήδειο τέχνασμα το οποίο εκμεταλλεύεται τη ζωτική μας ανάγκη για βεβαιότητες στον ιδιαίτερα ρευστό χώρο των πολιτικών-οικονομικών ιδεών.
Ετσι, οι όποιες επιτυχείς προβλέψεις των νευροπολιτικών αναλύσεων εκλαμβάνονται και προβάλλονται από τα ΜΜΕ ως η επιβεβαίωση της βασικής -αλλά εντελώς αυθαίρετης!- νευροπολιτικής παραδοχής: ότι όλοι οι πολίτες, προοδευτικοί ή συντηρητικοί, αριστεροί ή δεξιοί, οφείλουν τις συγκεκριμένες κοινωνικοπολιτικές πεποιθήσεις τους στις ιδιαίτερες μικροδομές και λειτουργίες του εγκεφάλου τους. Μια σκοπίμως αόριστη «εξήγηση» που, επιπρόσθετα, οδηγεί σε ύποπτες κοινωνικοπολιτικές ατραπούς.
Αραγε, προοδευτικός γεννιέται κανείς ή γίνεται; Σύμφωνα με την επικρατούσα νευροπολιτική άποψη, προοδευτικοί και αντιδραστικοί είναι περίπου το ίδιο, αφού μοιράζονται από κοινού τα ίδια γονίδια και τις ίδιες τυπικά ανθρώπινες εγκεφαλικές δομές.
Το εύλογο ερώτημα σε όσους αποδέχονται αυτή την ψευδοεπιστημονική εξήγηση είναι: Αν όντως οι πολιτικές επιλογές μας είναι αποκλειστικά εγκεφαλικές, τότε γιατί η πολιτική αποδεικνύεται συνήθως τόσο... ανεγκέφαλη;
Σε αντίθεση με ό,τι υποστήριζε ο Αριστοτέλης στο περίφημο βιβλίο του «Περί ψυχής», δεν είναι πλέον δυνατό να διακρίνουμε τον πολιτικό «βίο» από την απλή υλική βιολογική «ζωή» των ανθρώπων.
Σήμερα, το βιολογικό, το σωματικό και το εγκεφαλικό διαπλέκονται στενότατα -σχεδόν ασφυκτικά- με κάθε πνευματικό, ψυχικό και νοητικό γνώρισμα των ανθρώπων. Εξού και η δυνατότητα να χαράξουμε μια διαφορετική βιοπολιτική και νευροπολιτική διαχείριση της ζωής των ανθρώπων.
Τα εργαλεία της νέας βιοεξουσίας
Ο όρος «βιοπολιτική» εισάγεται το 1976 από τον Γάλλο ιστορικό φιλόσοφο Μισέλ Φουκό (M. Foucault) για να περιγράψει τις τεχνικές διαχείρισης και ρύθμισης της ζωής και του θανάτου των ανθρώπινων πληθυσμών από τη νεωτερική εξουσία.
Η επιλογή, κατά τη νεωτερική εποχή, της βιοπολιτικής ως κυρίαρχης εξουσιαστικής πρακτικής είχε ως συνέπεια να υποβαθμιστούν σταδιακά οι μεσαιωνικές «πειθαρχικές» και τιμωρητικές πρακτικές άσκησης της εξουσίας για χάρη των νεωτερικών «βιορρυθμιστικών» πρακτικών, οι οποίες εφαρμόζονται όχι μόνο σε μεμονωμένα άτομα ή σε μικρές κοινωνικές ομάδες, αλλά σε πληθυσμούς ολόκληρους και τελικά στο σύνολο των ανθρώπων ως βιολογικό είδος.
Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι η κυρίαρχη νεωτερική εξουσία έπαψε να ασκεί κατασταλτικές ή και θανατηφόρες πολιτικές, όποτε το έκρινε απαραίτητο.
Ωστόσο, κατά τον εικοστό αιώνα, έγινε απολύτως σαφές ότι η πρωταρχική επιλογή της κυρίαρχης εξουσίας ήταν περισσότερο ο προληπτικός έλεγχος παρά η εκ των υστέρων καταστολή: η βιοπολιτική ρύθμιση θεωρείται προτιμότερη -και κυρίως πολύ πιο αποτελεσματική!- από τη βίαιη πειθαρχική καταστολή.
Ακολουθώντας το σκεπτικό του Μισέλ Φουκό σχετικά με την ιστορική εξέλιξη της βιοπολιτικής, θα μπορούσε κανείς εύλογα να ισχυριστεί ότι η σημερινή βιοεξουσία εκδηλώνεται κυρίως μέσω της νευροπολιτικής και της νευροοικονομίας.
Η νευροοικονομία είναι ένα ακόμη νευροεπιστημονικό εγχείρημα το οποίο εστιάζει στο πώς ο εγκέφαλος των οικονομικών δραστών μπορεί να διευκολύνει ή, εναλλακτικά, να παρεμποδίζει τον τρόπο που αποφασίζουν να δράσουν στη σφαίρα της οικονομίας.
Δεδομένου μάλιστα του πολύ ιδιαίτερου αντικειμένου της, η νευροοικονομία είναι ένα «αμάλγαμα» από διαφορετικές γνωστικές προσεγγίσεις: οι κατακτήσεις των νευροεπιστημών συνδυάζονται -συνήθως αυθαίρετα- με τη μικροοικονομία και τη γνωσιακή οικονομία και ταυτόχρονα με την κοινωνική και γνωσιακή ψυχολογία.
Αν και εντελώς διαφορετικές, αυτές οι προσεγγίσεις επιχειρούν να διαμορφώσουν ένα γνωσιακό μοντέλο ικανό όχι μόνο να εξηγεί αλλά και να προβλέπει τις «αποφάσεις» κάθε ενσυνείδητου οικονομικού δράστη.
Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι τόσο η νευροοικονομία όσο και η νευροπολιτική αποδέχονται άκριτα το κυρίαρχο σήμερα πολιτικό-οικονομικό μοντέλο του «Homo oeconomicus»: κάθε πολιτικό ή οικονομικό υποκείμενο δρα ώστε να εξυπηρετεί τα ιδιωτικά συμφέροντά του.
Νευροδιαχείριση των κρίσεων
Διόλου περίεργο λοιπόν ότι, σχεδόν καθημερινά, οι οικονομολόγοι αντιμετωπίζουν το ερώτημα: Ποια είναι η «βέλτιστη» απόφαση ανάμεσα σε διαφορετικές και φαινομενικά ισοδύναμες επιλογές; Με άλλα λόγια, ποια είναι η πιο αποδοτική, οικονομικά, απόφαση όταν πρέπει να επιλέξουμε γρήγορα και σε συνθήκες αβεβαιότητας και μεγάλης πίεσης;
Ο απώτερος και δυσεπίτευκτος στόχος της νευροοικονομίας είναι να καταπολεμήσει την οικονομική αβεβαιότητα που δημιουργείται όχι μόνο από τα ανταγωνιστικά ιδιωτικά συμφέροντα αλλά και από τη θλιβερή άγνοιά μας για το πώς σκέπτεται και συμπεριφέρεται κάθε οικονομικός δράστης.
Θα πρέπει ωστόσο να επισημάνουμε ότι το πρόγραμμα τόσο της νευροοικονομίας όσο και της νευροπολιτικής παρουσιάζει σοβαρά επιστημολογικά προβλήματα και ακόμη πιο εμφανείς επιστημονικές ελλείψεις.
Και η εξήγηση αυτών των ελλείψεων είναι απλή: τόσο η «νευροπολιτική» όσο και η «νευροοικονομία» επινοήθηκαν από τη μετανεωτερική βιοεξουσία ως επιστημονικά εργαλεία που είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν ή, ακριβέστερα, να διαχειρίζονται την πολιτική-οικονομική αβεβαιότητα που αναπόφευκτα δημιουργείται από την ίδια τη μετανεωτερική βιοπολιτική.
Συνεπώς, είναι ζωτικής σημασίας για τη νέα βιοεξουσία να μπορεί να προσφεύγει σε όλα τα διαθέσιμα «νευροεργαλεία», τα οποία της επιτρέπουν όχι μόνο να προσχεδιάζει αλλά και να προβλέπει, με σχετική ασφάλεια, το πώς θα αντιδράσει ο εγκέφαλος των πολιτών απέναντι σε μια σοβαρή πολιτικο-οικονομική κρίση.
Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης
efsyn.gr

Πέρα από τη νευρομανία και τη νευροφοβία 2

Οπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, χάρη στην εντυπωσιακή ανάπτυξη των Νευροεπιστημών, ο εγκέφαλός μας, έδρα των πιο ανομολόγητων συναισθημάτων μας και των πιο μύχιων σκέψεών μας, έχει καταστεί διαφανής στην επιστημονική γνώση και άρα πολύ πιο εύκολα χειραγωγήσιμος από τη σύγχρονη βιοεξουσία.
Στην κοινωνική ιδιοποίηση και διαχείριση αυτής της γνώσης υπεισέρχονται αφενός η «νευρομανία» και αφετέρου η «νευροφοβία».
Δύο επιστημονικοφανή μυθεύματα που επιβλήθηκαν στην ανθρώπινη σκέψη χάρη στις πρόσφατες, ιδιαίτερα εντυπωσιακές, νευροεπιστημονικές εξελίξεις.
Πράγματι, τόσο η «νευρομανία» όσο και η δήθεν εναλλακτική «νευροφοβία» θα πρέπει να αποδοθούν στην κυρίαρχη σήμερα μόδα να εξηγούνται σχεδόν τα πάντα από τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου μας.
Οπως θα δούμε, δυστυχώς, έχει επικρατήσει ένα ιδιαιτέρως παραπλανητικό είδος «επιστημονικής» ενημέρωσης, που σκοπίμως δημιουργεί ψευδαισθήσεις και μυθεύματα σχετικά με τις εφαρμογές των Νευροεπιστημών.
Γεγονός που εγκυμονεί μεγάλους κινδύνους, δεδομένου ότι αυτές οι επιστήμες μπορούν ήδη να επεμβαίνουν άμεσα στη λειτουργία και στην υγεία της ανθρώπινης εγκεφαλικής μηχανής.
Δύσκολα βρίσκει κανείς σε εφημερίδες ή σε εκλαϊκευτικά επιστημονικά περιοδικά ειδικές ενημερωτικές στήλες που να μην παρουσιάζουν, με απίστευτη ευκολία και ελαφρότητα, τις πιο πρόσφατες και συχνά ασήμαντες εξελίξεις στην επιστήμη ή στη τεχνολογία ως δήθεν «αποφασιστικά βήματα» ή ως «μεγάλες επαναστάσεις», οι οποίες υποτίθεται ότι ανατρέπουν τα όσα γνωρίζαμε μέχρι τώρα για τη λειτουργία της φύσης ή για το ανθρώπινο σώμα.
Γιατί, βέβαια, τι νόημα ή αξία θα είχε η επιστημονική ενημέρωση των πολιτών αν δεν πρόκειται για ανακαλύψεις με... κοσμοϊστορικές συνέπειες!
Μολονότι αυτό το είδος ενημέρωσης χρησιμοποιείται συχνά για να δημιουργούνται εφήμερες και αμφίβολης αξίας επιστημονικές «διασημότητες» ή για την εξασφάλιση πόρων για συγκεκριμένες έρευνες, ασκεί τελικά μια άκρως παραπλανητική και, εντέλει, βλαπτική επιρροή στους μη ειδικούς αναγνώστες, πείθοντάς τους π.χ. ότι επιτέλους βρέθηκε η τελική αλήθεια για κάποιο πολύπλοκο φυσικό φαινόμενο ή η μαγική θεραπεία για μια θανατηφόρο ασθένεια.
Κάτι που, δυστυχώς, συμβαίνει όλο και πιο συχνά στην ενημέρωση για τις νέες κατακτήσεις και τις εφαρμογές των ερευνών που εστιάζουν στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Η μανία με το «Νευρο-»
Σε ό,τι αφορά την κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης, η δυτική σκέψη πέρασε, κατά τον εικοστό αιώνα, από το ένα άκρο στο άλλο: μέχρι τη δεκαετία του 1960 επικρατούσαν κυρίως οι αποκλειστικά οικονομικο-πολιτικές και κοινωνιολογικές ερμηνείες, ενώ κατόπιν άρχισε, σταδιακά, να αναζητά πιο επιστημονικές εξηγήσεις, όπως αυτές της Γενετικής, της Ψυχολογίας και σήμερα των Νευροεπιστημών.
Κάθε μία από αυτές τις επιστήμες, βασιζόμενη στις δικές της ιδιαίτερες έννοιες και μεθόδους, κατάφερε να διαφωτίσει με σχετική επιτυχία κάποιες πτυχές του αινίγματος της ανθρώπινης ιδιαιτερότητας μέσα στο ζωικό βασίλειο.
Από αυτή τη μεγάλη διανοητική μεταστροφή προέκυψαν, πιο πρόσφατα, ορισμένοι νέοι επιστημονικοί κλάδοι, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι το πρόθημα «νευρο-» που συνοδεύει και προσδιορίζει αυτά τα πρωτόγνωρα διεπιστημονικά πεδία: νευρο-ψυχολογία, νευρο-ανθρωπολογία, νευρο-πληροφορική, νευρο-οικονομία, ακόμη και νευρο-θεολογία!
Μήπως, χωρίς να το έχουμε συνειδητοποιήσει, περάσαμε από το ένα άκρο των αμιγώς κοινωνικο-οικονομικών εξηγήσεων στο άλλο άκρο των αποκλειστικά επιστημονικών βιολογικών εξηγήσεων; 

Οχι αναγκαστικά.
Αρκεί βέβαια να δεχτούμε ότι η ανθρώπινη ιδιαιτερότητα δεν είναι ούτε ένα ιστορικό «θαύμα» ούτε το προϊόν θεϊκής δημιουργίας, αλλά ένα ιδιαίτερο εξελικτικό-βιολογικό φαινόμενο: η επιβίωσή μας ως βιολογικού είδους βασίστηκε και εξακολουθεί να βασίζεται κυρίως στην εξέλιξη της νοητικής μας μηχανής, δηλαδή του εγκεφάλου μας και των μοναδικών βιο-κοινωνικών ικανοτήτων του (ανθρώπινη γλώσσα, συναισθήματα, έλλογη σκέψη και συνείδηση).
Μολονότι όλοι αποδεχόμαστε ευκολότερα τις «μονο-αιτιακές» εξηγήσεις, στην περίπτωση της εμφάνισης και της ιστορικής εξέλιξης του είδους μας, τέτοιες απλοϊκές και γραμμικές εξηγήσεις είναι ολοφάνερα ανεπαρκείς.
Ισως γι’ αυτό χρειάστηκαν χιλιάδες χρόνια έρευνας μέχρι να αποκαλυφθούν ορισμένα από τα πραγματικά βιολογικά αίτια της ιδιαιτερότητας μας ως βιολογικού είδους.
Παρ’ όλα αυτά, η κακή εκλαΐκευση της επιστημονικής σκέψης επιμένει -ακόμη και σήμερα!- να προβάλλει μόνο τις πιο απλές, γραμμικές «εξηγήσεις».
Αναζητά λοιπόν, πάση θυσία, κάποια επιμέρους γονίδια ή κάποια μεμονωμένα εγκεφαλικά «κέντρα», τα οποία υποτίθεται ότι «ευθύνονται» για τις μοναδικές βιολογικές μας ικανότητες.
Ενώ όμως η επιμονή στην «αναγωγιστική σκέψη και μέθοδο», το να προσπαθούν δηλαδή να εξηγήσουν το πολύπλοκο με το πιο απλό, αποτελεί ένα πανίσχυρο εργαλείο επιστημονικής γνώσης, στην περίπτωση της επιστημονικής εκλαΐκευσης δημιουργεί μόνο μια παραπλανητική εικόνα της επιστήμης.
Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά τη νευροεπιστημονική έρευνα, η κακή εκλαΐκευση επιχειρεί με κάθε τρόπο να αναγάγει το σύνολο των νοητικών μας ικανοτήτων σε ορισμένα επιμέρους -και κάθε φορά διαφορετικά- εγκεφαλικά «κέντρα».
Ομως, η εγγενής πολυπλοκότητα της εγκεφαλικής μας μηχανής διαψεύδει, κατά κανόνα, τέτοιες απλοϊκές αναγωγές των πολύπλοκων νοητικών φαινομένων σε επιμέρους και δήθεν «απομονωμένα» εγκεφαλικά κέντρα.
Οι απλοϊκές ιδέες που επικρατούσαν μέχρι πολύ πρόσφατα για τις σχέσεις εγκεφάλου-νου διαψεύδονται σχεδόν καθημερινά από τις έρευνες των Νευροεπιστημών.
Και η εκπληκτική πρόοδος των γνώσεών μας οφείλεται κυρίως στις πρωτοφανείς δυνατότητες ανάλυσης και απεικόνισης της δομής, της οργάνωσης και της λειτουργίας των ζωντανών εγκεφάλων.
Εκτός από τις νέες μεθόδους κατανόησης της βιοχημικής δομής και της κυτταρολογικής αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου, αποφασιστικής σημασίας είναι και η συνεισφορά των λεγόμενων «μη επεμβατικών» τεχνικών απεικόνισης και χαρτογράφησης των λειτουργιών του (Brain Imaging).
Για παράδειγμα, οι πρόσφατες τεχνικές παρακολούθησης του εγκεφάλου, είτε με απεικόνιση λειτουργικού μαγνητικού συντονισμού (fMRI) είτε με τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (ΡΕΤ), επέτρεψαν πρώτη φορά στους νευροεπιστήμονες να εντοπίζουν επακριβώς και κυρίως να παρακολουθούν ζωντανά τις μέχρι χθες αόρατες λειτουργίες ενός εγκεφάλου, χωρίς να χρειάζεται μάλιστα να ανοίξουν... κρανίο!
Πράγματι, μέσα στη ζούγκλα των νευρωνικών μικροκυκλωμάτων οι ειδικοί μπορούν να εντοπίζουν ποιοι μεμονωμένοι νευρώνες ή ποιες συγκεκριμένες χημικές ουσίες εμπλέκονται στην πραγμάτωση ακόμη και των πιο «αιθέριων» νοητικών διεργασιών: αισθήματα ηδονής ή μίσους, κατανόηση και εκφορά της γλώσσας, εκτέλεση μαθηματικών πράξεων κ.λπ.
Ετσι, πρώτη φορά στην ιστορία του, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα όχι απλώς να γνωρίζει αλλά και να επεμβαίνει ποικιλοτρόπως στη λεπτοφυή δομή και λειτουργία του εγκεφάλου του, τροποποιώντας την κατά βούληση για θεραπευτικούς ή άλλους σκοπούς.
Το καίριο ερώτημα είναι: οι πρόσφατες κατακτήσεις των Νευροεπιστημών μπορούν να συμβάλουν στην κατανόηση του ανθρώπινου νου και στην αντιμετώπιση των σοβαρών νευροεκφυλιστικών παθήσεων;
Αυτές οι δικαιολογημένες ελπίδες έχουν οδηγήσει, στις μέρες μας, σε μια άνευ προηγουμένου εμμονή με τον εγκέφαλο, κυριολεκτικά σε μια «νευρομανία».
Σε αυτή τη νέα εγκεφαλοκεντρική μόδα, οι περισσότεροι άνθρωποι αντιδρούν «νευρο-φοβικά»: ανησυχούν και τρομάζουν με την προοπτική ότι, στο άμεσο μέλλον, οι Νευροεπιστήμες θα είναι σε θέση, μέσω π.χ. των τεχνικών εγκεφαλικής απεικόνισης, να «διαβάζουν» τις πιο μύχιες σκέψεις και τα πιο κρυφά συναισθήματά τους. 

Πόσο δικαιολογημένοι είναι αυτοί οι φόβοι;
Τι γεννά τις νευρο-φοβίες;
Η διάκριση σε «νευρο-μανιακούς» και «νευρο-φοβικούς» περιγράφει δύο ακραίες αντιδράσεις των ανθρώπων απέναντι στις πρόσφατες εξελίξεις και τις νέες επεμβατικές δυνατότητες των επιστημών του εγκεφάλου.
Στο ένα άκρο βρίσκουμε όσους υποστηρίζουν ότι κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται αποκλειστικά από τη λειτουργία του εγκεφάλου μας (νευρομανιακοί), στο άλλο άκρο υπάρχουν όσοι αμφισβητούν αυτόν τον «αναγωγιστικό τρόπο σκέψης» και δεν αποδέχονται ότι η ανθρώπινη κατάσταση εξαρτάται ή, έστω, επηρεάζεται σημαντικά από τη βιολογική μας ιστορία (νευροφοβικοί).
Οι τελευταίοι εξηγούν -εξίσου αναγωγιστικά!- την ανθρώπινη κατάσταση καταφεύγοντας αποκλειστικά σε εξωγενείς παράγοντες: κοινωνικούς, οικονομικο-πολιτικούς και ανθρωπολογικούς.
Περιττό βέβαια να αναφέρουμε ότι ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα υπάρχουν πολλές ενδιάμεσες θέσεις, καθώς και όσοι επιχειρούν κάποια σύνθεση ανάμεσα σε αυτές τις δύο ακραίες νοητικές στάσεις.
Οσοι υποστηρίζουν, όπως ο γράφων, την ανάγκη για αμοιβαία γονιμοποίηση και πιθανά σύνθεση αυτών των δύο άκρων αποδέχονται την αποφασιστική -αλλά επ’ ουδενί αποκλειστική!- επιρροή του εγκεφάλου σε κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά.
Συνεπώς, απορρίπτουν εξίσου τόσο τις υπεραισιόδοξες νευρομανιακές όσο και τις σκοταδιστικές νευροφοβικές αντιδράσεις και, με κάθε τρόπο, επιχειρούν να αναδείξουν τα εγγενή όρια ή τα προβλήματα που δημιουργούν στην επιστημονική περιπέτεια και στην ανθρώπινη αυτογνωσία αυτές οι δυο ακραίες θέσεις.
Αν λοιπόν αναγνωρίσουμε τα εγγενή επιστημολογικά όρια της κάθε μιας από αυτές τις θέσεις, τότε οφείλουμε να καταδικάσουμε τις καταχρήσεις των νευρομανιακών όταν επιχειρούν (μάταια!) να αναγάγουν την ανθρώπινη συμπεριφορά σε μεμονωμένα «κέντρα» του εγκεφάλου μας.
Εξίσου, όμως, απορριπτέα πρέπει να θεωρούμε και κάθε νευροφοβική προσπάθεια να υποβαθμιστούν ή και να απορριφθούν τα όσα έχουν ανακαλύψει -μετά από πολλή προσπάθεια- οι Νευροεπιστήμες σχετικά με τον αποφασιστικό ρόλο του εγκεφάλου σε κάθε ανθρώπινη σκέψη και δράση.
Τα πραγματικά μεταφυσικά αίτια τέτοιων νευροφοβικών αντιδράσεων παραμένουν συνήθως αδιαφανή, ακόμη και στους ίδιους τους νευροφοβικούς, οι οποίοι εντελώς ανορθολογικά επιμένουν να μη λαμβάνουν υπ’ όψιν τους τις πολύ σημαντικές κατακτήσεις των Νευροεπιστημών.
Ομως, εξίσου ανορθολογική είναι και η επιμονή των νευρομανιακών όταν αμφισβητούν ή υποβαθμίζουν τον αποφασιστικό ρόλο των εξωγενών παραγόντων, είτε αυτοί είναι κοινωνικοί, ιστορικοί, είτε καθαρά ανθρωπολογικοί, ψυχολογικοί.
Λες και ο εγκέφαλός μας δεν διαμορφώθηκε εξελικτικά από τη φυσική επιλογή ως μέσο επιβίωσης και προσαρμογής σε ένα αέναα μεταβαλλόμενο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Λες και δεν οφείλει -από τη φύση του- να αλληλεπιδρά με τους άλλους εγκεφάλους και να είναι διαρκώς «ανοικτός» στο περιβάλλον του!
Η λυσσαλέα σύγκρουση μεταξύ νευρομανιακών και νευροφοβικών έχει διχάσει τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. 

Μάταια οι πιο ισορροπημένες θέσεις επισημαίνουν ότι αυτή η σύγκρουση οφείλεται στην αδυναμία κατανόησης από τους μη ειδικούς τόσο των βασικών αρχών όσο και των μεθοδολογικών ορίων των Νευροεπιστημών (βλ. σχετικό Πλαίσιο).
Γεγονός που, με τη σειρά του, οδηγεί αναπόφευκτα στη συστηματική παρανόηση των όσων γνωρίζουμε σχετικά με το πώς ή σε ποιον βαθμό ο εγκέφαλός μας μπορεί να επηρεάζει τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας.
Και όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, αυτός ο επιστημονικός αναλφαβητισμός είναι η προϋπόθεση για την επιβολή και την άκριτη αποδοχή της σύγχρονης μετανεωτερικής νευροπολιτικής, η οποία, ανάλογα με τις ανάγκες της, καταφεύγει στα νευρομανιακά ή νευροφοβικά ιδεολογήματα.
Οι βασικές αρχές και τα όρια των Νευροεπιστημών
Η εκρηκτική πρόοδος των Νευροεπιστημών έχει οδηγήσει, όπως είδαμε, σε μια άνευ προηγουμένου εμμονή με τον εγκέφαλο, που ορθά περιγράφεται ως «νευρομανία».
Ως απάντηση σε αυτή την εμμονή με τον εγκέφαλο, όλο και περισσότεροι στοχαστές αμφισβητούν ότι η ανθρώπινη ιδιαιτερότητα καθορίζεται ή, έστω, εξαρτάται από τη βιολογική μηχανή του νου (νευροφοβία).
Πέρα όμως από τη σύγκρουση αυτών των δύο ακραίων ιδεολογημάτων, υπάρχουν και οι βασικές επιστημολογικές αρχές και οι μέθοδοι των Νευροεπιστημών.
Αρχές και μέθοδοι που όταν υποβαθμίζονται ή όταν σκοπίμως αγνοούνται οδηγούν στις παραπάνω ακραίες ιδεολογίες. Πολύ σχηματικά, θα μπορούσε κανείς να αναγνωρίσει τουλάχιστον 5 βασικές επιστημολογικές και μεθοδολογικές αρχές, κοινά αποδεκτές από όλους τους νευροεπιστήμονες.
1. Η πρώτη αρχή δέχεται ότι όλες οι νοητικές διεργασίες, ακόμη και οι πιο πολύπλοκες και αφηρημένες, προκύπτουν από αντίστοιχες διεργασίες στον εγκέφαλο.
Μια αρχή που επιβεβαιώνεται όχι μόνο από την ανακάλυψη του νευρολογικού, δηλαδή του εγκεφαλικού υποστρώματος πολλών νοητικών και ψυχιατρικών διαταραχών, αλλά και από την πολλαπλά διαπιστωμένη εξάρτηση των βασικών νοητικών μας λειτουργιών από τον εγκέφαλό μας.
2. Η δεύτερη αρχή υποστηρίζει ότι τα γονίδιά μας επηρεάζουν σημαντικά τη γενική δομή και τα ιδιαίτερα εγκεφαλικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους.
3. Η τρίτη αρχή επιβάλλει να εξετάζονται πάντα, εκτός από τα γονίδια, και οι ιδιαίτεροι σε κάθε βιολογικό είδος εξελικτικοί, περιβαλλοντικοί και κοινωνικοί παράγοντες που, μαζί με τα γονίδια, συνδιαμορφώνουν τη δομή του εγκεφάλου και επηρεάζουν σημαντικά τις λειτουργίες του.
4. Η τέταρτη αρχή καθορίζει ότι όλες οι τροποποιήσεις στην έκφραση των γονιδίων των νευρώνων του εγκεφάλου που προκαλούνται από «εξωγενείς» περιβαλλοντικούς παράγοντες (π.χ. εκπαίδευση, αντίξοες ή ευνοϊκές κοινωνικές συνθήκες) επηρεάζουν σημαντικά τα πρότυπα της νευρωνικής συνδεσμολογίας και, εμμέσως, την εγκεφαλική λειτουργία.
5. Η πέμπτη αρχή είναι συνέπεια της προηγούμενης και αναγνωρίζει ότι οι μαθησιακές διεργασίες επιδρούν συνήθως άμεσα στην αποτελεσματικότερη λειτουργία και την οργάνωση του εγκεφάλου.
Στο αποφασιστικό ερώτημα «πόσος χρόνος θα χρειαστεί μέχρι να κατανοήσουμε πώς ακριβώς η υλικότατη εγκεφαλική μηχανή, που αποτελείται από δισεκατομμύρια νευρώνες και τρισεκατομμύρια συνάψεις, καταφέρνει να παράγει τις άυλες νοητικές μας λειτουργίες;» δεν υπάρχει ούτε οριστική απάντηση ούτε καμιά βέβαιη πρόβλεψη.
Το μόνο βέβαιο είναι ότι πρόκειται για τεράστια πρόκληση: ο ανθρώπινος εγκέφαλος, ενώ διερευνά τον εαυτό του, να γνωρίσει σταδιακά τις ίδιες τις προϋποθέσεις αυτής της γνώσης του.
Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης
efsyn.gr

Όταν η επιστημονική γνώση του εγκεφάλου μετατρέπεται σε ιδεολογία

Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης

Η γνωστική περιπέτεια τον 21ο αιώνα

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να διαπιστώσει ότι τα τελευταία χρόνια, χάρη στην εντυπωσιακή ανάπτυξη των Νευροεπιστημών, ο εγκέφαλός μας, έδρα των πιο ανομολόγητων συναισθημάτων μας και των πιο μύχιων σκέψεών μας, έχει γίνει όχι μόνο διαφανής στην επιστημονική γνώση αλλά και πολύ πιο εύκολα χειραγωγήσιμος από τη σύγχρονη βιοεξουσία, η οποία τελικά διαχειρίζεται αυτή τη γνώση.

Σε αυτή την ιδιοτελή διαχείριση της γνώσης υπεισέρχεται και η «νευρομανία», η κυρίαρχη σήμερα μόδα να ανάγονται σχεδόν τα πάντα στον... εγκέφαλο.

Πρόκειται για ένα εξόφθαλμα απλοϊκό ιδεολόγημα που, ωστόσο, γίνεται ευρύτατα αποδεκτό επειδή οι Νευροεπιστήμες είναι όντως σε θέση να εντοπίζουν και να αναλύουν -με αυστηρά νευροβιολογικούς όρους- τις εγκεφαλικές δομές που εμπλέκονται όταν π.χ. ερωτευόμαστε, όταν μαθαίνουμε ή απομνημονεύουμε κάτι, όταν λέμε ψέματα, όταν κοιτάζουμε ένα έργο τέχνης ή ένα αγαπημένο μας πρόσωπο.

Στο σημερινό άρθρο θα παρουσιάσουμε τη σημασία της συντελούμενης στις μέρες μας «νευροεπιστημονικής επανάστασης», ενώ στο επόμενο θα εξετάσουμε τα επιστημονικοφανή μυθεύματα που δημιουργούν στο μυαλό των ανθρώπων αυτές οι επιστημονικές εξελίξεις.

Στις μέρες μας, η έρευνα του ανθρώπινου εγκεφάλου και των νοητικών φαινομένων που προκύπτουν από τη λειτουργία του δεν ανήκει στη δικαιοδοσία κάποιου ιδιαίτερου επιστημονικού κλάδου, όπως η νευροβιολογία, η νευροφυσιολογία, η γνωστική ή η εξελικτική ψυχολογία, κ.ο.κ.
Αντίθετα, αυτοί οι τόσο διαφορετικοί και απομονωμένοι, κατά το παρελθόν, γνωστικοί κλάδοι συνεργάζονται πλέον στενά στο πλαίσιο ενός ευρύτερου και εγγενώς διεπιστημονικού πεδίου έρευνας που κάπως αόριστα περιγράφεται ως «Νευροεπιστήμες».
Παρακολουθώντας κανείς την εκρηκτική ανάπτυξη των επιστημών του εγκεφάλου και του νου τις δύο τελευταίες δεκαετίες, εντυπωσιάζεται από τον αξιοσημείωτο αριθμό καινοφανών γνώσεων και τεχνικών που έχουν συσσωρευτεί σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα.
Οι μικροδομές, η οργάνωση και οι λειτουργίες της πολύπλοκης εγκεφαλικής μηχανής που παράγει τον νου δεν αποτελούν πλέον ένα «μυστήριο» αλλά, αντίθετα, ένα πρώτης τάξεως «ερευνητικό πρόγραμμα» και μάλιστα παραγωγικότατο.
Η επανάσταση των Νευροεπιστημών
Το σημείο καμπής γι’ αυτές τις εντυπωσιακές επιστημονικές εξελίξεις ήταν η συνειδητή επιλογή ενός μέρους της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας να εγκαταλείψει οριστικά τις αδιέξοδες συμπεριφοριστικές και φαινομενολογικές προσεγγίσεις των νοητικών φαινομένων για να ανακαλύψει τις νευροβιολογικές προϋποθέσεις τους.
Με άλλα λόγια, η μεγάλη επανάσταση των Νευροεπιστημών ξεκίνησε όταν, στα τέλη του εικοστού αιώνα, είχαν πλέον ωριμάσει οι συνθήκες για να ανοίξουμε το, μέχρι τότε, ερμητικά κλειστό «μαύρο κουτί» του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Οπως από καιρό είχαν διαισθανθεί οι μεγαλύτεροι ποιητές του είδους μας, είμαστε φτιαγμένοι από ύλη και όνειρα.
Για κανένα άλλο όργανο του σώματός μας δεν ισχύει περισσότερο αυτός ο αφορισμός όσο για τον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Εδρα κάθε ανώτερης ψυχονοητικής μας ικανότητας -της μνήμης, της σκέψης, της γλώσσας, των συναισθημάτων και της φαντασίας-, ο εγκέφαλος αποτελεί αναμφίβολα το ευγενέστερο αλλά και το πιο αδιαφανές όργανο του σώματός μας.
Η πολυπλοκότητα αυτού του βιολογικού οργάνου τρομάζει και γοητεύει: μέσα σε κάθε ανθρώπινο κρανίο κρύβεται ένας μικροσκοπικός γαλαξίας από εκατό δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα (νευρώνες), όσα περίπου υπολογίζεται ότι είναι και τα άστρα του Γαλαξία στον οποίο ανήκει ο πλανήτης μας.
Ο αριθμός δε των νευρωνικών συνάψεων, των κομβικών σημείων όπου διαπλέκονται και επικοινωνούν μεταξύ τους αυτά τα νευρικά κύτταρα, είναι πράγματι ασύλληπτος: περίπου εκατό τρισεκατομμύρια ή και περισσότερες.
Παρ’ όλα αυτά, η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης εγκεφαλικής μηχανής δεν εξαρτάται μόνο από τον αστρονομικό αριθμό των δομικών της λίθων, δηλαδή των νευρικών κυττάρων και των συνάψεων, αλλά και από την πολυεπίπεδη και φαινομενικά άναρχη οργάνωση της αρχιτεκτονικής της.
Αυτή η απέραντη ζούγκλα από κύτταρα, νευρωνικές διακλαδώσεις, εγκεφαλικά κυκλώματα και σήματα συγκροτεί ένα τόσο περίπλοκο δίκτυο μέσα στο κεφάλι μας ώστε το Internet, το παγκόσμιο πληροφορικό Διαδίκτυο, κυριολεκτικά ωχριά μπροστά του!
Οπως δήλωσε πριν από έξι χρόνια, σε μια συνέντευξη για τις εφαρμογές των επιστημών του εγκεφάλου, ο Μάικλ Γκαζάνιγκα (Michael Gazzaniga), ένας από τους επιφανέστερους Αμερικανούς νευροεπιστήμονες και συγγραφέας πολλών αξιόλογων επιστημονικών βιβλίων:
«Οι Νευροεπιστήμες διαφωτίζουν και αποσαφηνίζουν το πώς ο εγκέφαλος επιδρά πάνω στον νου και τις αντιδράσεις του. Πρόκειται για μια πραγματική γνωσιακή επανάσταση η οποία, τα τελευταία χρόνια, έχει ήδη επεκταθεί στα συναισθήματα και στην κοινωνική συμπεριφορά μας. Πιο πρόσφατα, μάλιστα, αρχίσαμε να κατανοούμε τον ρόλο του εγκεφάλου στη θρησκεία και την ηθική».
Ακόμα πιο προκλητική είναι η θέση που υποστηρίζει ένας από τους μεγαλύτερους μελετητές και θεωρητικούς της εξέλιξης του νευρικού μας συστήματος, ο βραβευμένος με Νόμπελ, Τζέραλντ Εντελμαν (Gerald M. Edelman).
Στον πρόλογο του βιβλίου του «Αιθέρας θεϊκός, λαμπερή φωτιά» (κυκλοφορεί από τις εκδ. Κάτοπτρο) δηλώνει απερίφραστα: «Βρισκόμαστε στην απαρχή της επανάστασης των Νευροεπιστημών. Οταν αυτή ολοκληρωθεί, θα γνωρίζουμε πώς λειτουργεί η νόησή μας, τι καθορίζει τη φύση μας και πώς γνωρίζουμε τον κόσμο μας».
Και προσθέτει: «Αυτό που συμβαίνει σήμερα στις Νευροεπιστήμες μπορεί να θεωρηθεί προοίμιο μιας πολύ ευρύτερης επιστημονικής επανάστασης, μιας επανάστασης που θα έχει σημαντικές και αναπόφευκτες κοινωνικές συνέπειες».
Ανάλογες και εξίσου βαρυσήμαντες δηλώσεις διατυπώνονται σχεδόν καθημερινά από πολλούς κορυφαίους επιστήμονες, γεγονός που επιβεβαιώνει επαρκώς την υποψία ότι οι τρέχουσες εξελίξεις στην έρευνα του εγκεφάλου αποτελούν όχι απλώς την πιο πρόσφατη «επιστημονική επανάσταση» -με την ακριβή έννοια που αποδίδει σε αυτόν τον όρο ο ιστορικός της επιστήμης, Τόμας Κουν- αλλά, ενδεχομένως, μια αποφασιστική καμπή στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης συνολικά.
Νευρομανία ή νευροφοβία;
Η κατανόηση της οργάνωσης και της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις τόσο για τη σημερινή όσο και για τη μελλοντική επιστήμη.
Μια δυσεπίτευκτη πρόκληση που, ωστόσο, ήδη παράγει πολλές βιοτεχνολογικές και βιοϊατρικές εφαρμογές. Κάτι που το γνωρίζουν καλά όχι μόνο οι επιστήμονες αλλά και οι κυβερνήσεις όλων των ανεπτυγμένων χωρών, οι οποίες χρηματοδοτούν αφειδώς όλα τα σχετικά ερευνητικά προγράμματα (βλ. ειδικό πλαίσιο).
Από αυτά τα φιλόδοξα προγράμματα ξεχωρίζουν δύο: στην Ευρώπη το «Πρόγραμμα Ανθρώπινος Εγκέφαλος» (European Human Brain Project) και στις ΗΠΑ το «Πρωτοβουλία Εγκέφαλος» (BRAIN Initiative).
Πρόκειται για δύο μακροχρόνια και πολυδάπανα ερευνητικά προγράμματα τα οποία ξεκίνησαν ταυτόχρονα, στις αρχές του 2013, όταν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή -πρώτη- και -αμέσως μετά- το αμερικανικό Κογκρέσο αποφάσισαν να επενδύσουν πολλά δισεκατομμύρια στην ανάπτυξη της βασικής έρευνας και της τεχνολογίας του εγκεφάλου, δηλαδή στις Νευροεπιστήμες.
Αξίζει, πάντως, να σημειωθεί ότι πρόκειται για δύο ανταγωνιστικά ερευνητικά προγράμματα, αφού το καθένα από αυτά βασίζεται σε μια αρκετά διαφορετική -τόσο γνωστικά όσο και μεθοδολογικά- προσέγγιση του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Τα τελευταία χρόνια λοιπόν, βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη μια μεγάλη γνωσιακή επανάσταση και την πραγματοποιούν οι επιστήμες που επιχειρούν, με νέες μεθόδους, να αποκρυπτογραφήσουν τα μυστικά της δομής και της λειτουργίας του πολυπλοκότερου οργάνου του σώματός μας: του ανθρώπινου εγκέφαλου και του πώς αυτός καταφέρνει να παράγει τον ανθρώπινο νου.
Ετσι, από άλυτο φιλοσοφικό ή θεολογικό αίνιγμα, ο ανθρώπινος νους έχει μετατραπεί σταδιακά σε πρώτης τάξεως επιστημονικό πρόβλημα, η διερεύνηση του οποίου προϋποθέτει την κατανόηση του εγκεφάλου.
Υπό αυτή την έννοια, οι Νευροεπιστήμες αποτελούν τη νέα «Μεγάλη Επιστήμη» (Big Science), κοινωνιολογικός όρος που περιγράφει ένα παραγωγικότατο και πολλά υποσχόμενο (κυρίως για τις εφαρμογές του!) επιστημονικό πεδίο έρευνας, στο οποίο επενδύονται πάρα πολλά χρήματα, τόσο από δημόσια-κρατικά όσο και από ιδιωτικά κέντρα εξουσίας.
Δυστυχώς όμως, κάθε πραγματικά μεγάλη επιστημονική καινοτομία συνοδεύεται συνήθως και από μεγάλες γνωσιακές παρανοήσεις και κοινωνικές διαστρεβλώσεις. Ειδικότερα η νευροεπιστημονική επανάσταση έχει γεννήσει αφενός τη νευρομανία και αφετέρου τη νευροφοβία.
Δύο προβλέψιμες και φαινομενικά αναπόφευκτες διαστρεβλώσεις της νευροεπιστημονικής περιπέτειας για τις οποίες θα πούμε περισσότερα στο επόμενο άρθρο.
Μεγάλα ερευνητικά προγράμματα για τον εγκέφαλο
Αν κατά το πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα κυριαρχούσε στην παγκόσμια επιστημονική σκηνή η επιστήμη της Φυσικής, το δεύτερο ήμισυ του προηγούμενου αιώνα πρωταγωνίστησαν η Μοριακή Βιολογία και η Γενετική Μηχανική.
Ωστόσο, όπως όλα δείχνουν, αυτό τον αιώνα θα κυριαρχήσουν οι Νευροεπιστήμες και καθόλου αυθαίρετα ο 21ος αιώνας περιγράφεται ως ο «αιώνας του εγκεφάλου και του νου».
Γεγονός που επιβεβαιώνεται περίτρανα τόσο από την εντυπωσιακή αύξηση -ποσοτική και ποιοτική- των ερευνητικών προγραμμάτων που στοχεύουν στην αποκάλυψη των επτασφράγιστων μυστικών της μηχανής του νου όσο και από τα ασυνήθιστα μεγάλαποσά που επενδύονται από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς σε αυτές τις έρευνες.
Ποια θεωρούνται διεθνώς τα σημαντικότερα, μέχρι σήμερα, ερευνητικά προγράμματα;
1. Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανθρώπινος Εγκέφαλος (European Human Brain Project):
Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα HBP είναι από τη φύση του διεπιστημονικό, αφού απαιτεί τη συνεργασία ειδικών από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους (νευροεπιστημόνων, γνωσιακών ψυχολόγων, νευρολόγων, πληροφορικών και επιστημόνων των υπολογιστών).
Στοχεύει στη δημιουργία ενός «μεγα-προσομοιωτή» που θα είναι σε θέση να προσομοιώνει, δηλαδή να αναπαράγει ψηφιακά, όχι μόνο τη λειτουργία των 100 δισεκατομμυρίων νευρώνων που συγκροτούν τον εγκέφαλό μας, αλλά και τις τρισεκατομμύρια συνάψεις που εξασφαλίζουν την επικοινωνία αυτών των νευρώνων!
Οι Ευρωπαίοι ερευνητές επέλεξαν λοιπόν μια τολμηρή -αλλά και ιδιαίτερα επισφαλή- ερευνητική στρατηγική που βασίζεται κυρίως στη νευροπληροφορική: με τη χρήση πανίσχυρων υπολογιστών ελπίζουν να δημιουργήσουν μια γιγάντια προσομοίωση των βασικών λειτουργιών του εγκεφάλου μας που του επιτρέπουν να παράγει τα νοητικά φαινόμενα.
Πολλοί διαπρεπείς επιστήμονες στοιχηματίζουν ότι το όλο εγχείρημα θα αποτύχει επειδή παραβλέπει τη βιολογική πολυπλοκότητα του εγκεφάλου.
Πράγματι, τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι κορυφαίοι ειδικοί κατηγορούν το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ότι όχι μόνο είναι πολυδάπανο αλλά και ματαιοπονεί επενδύοντας στις αφηρημένες νευροπληροφορικές πτυχές της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Περισσότερες πληροφορίες για το ευρωπαϊκό πρόγραμμα στο humanbrainproject.eu
2. Πρωτοβουλία Εγκέφαλος (BRAIN Initiative):
Το δεκαετές αμερικανικό πρόγραμμα «BRAIN» ξεκίνησε επίσημα στις 2 Απριλίου 2013 με την εξαγγελία του προέδρου Μπαράκ Ομπάμα.
Ηταν η απάντηση των ΗΠΑ στην «πρόκληση» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία δύο μήνες νωρίτερα -στις 28 Ιανουαρίου 2013- είχε ανακοινώσει την πρόθεσή της να χρηματοδοτήσει με τουλάχιστον ένα δισεκατομμύριο ευρώ το δεκαετές πρόγραμμα «Human Brain Project» ή HBP.
Οπως παραδέχτηκαν δημόσια οι εισηγητές του αμερικανικού προγράμματος, η σχετική απόφαση Ομπάμα ήταν επιβεβλημένη αφενός γιατί υπήρχε ο κίνδυνος το ευρωπαϊκό πρόγραμμα να προσελκύσει τους πιο αξιόλογους νευροεπιστήμονες και αφετέρου επειδή οι ΗΠΑ οφείλουν, πάση θυσία, να διατηρήσουν τα πρωτεία στην έρευνα των Νευροεπιστημών.
Η στρατηγική που ακολουθούν οι Αμερικανοί ερευνητές είναι πιο παραδοσιακή: χαρτογραφούν λεπτομερώς όλες τις μικροδομές και τις λειτουργίες του εγκεφάλου μας, κάτι ανάλογο με το «πρόγραμμα χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος» που ολοκληρώθηκε με μεγάλη επιτυχία σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα.
Περισσότερες πληροφορίες για το αμερικανικό πρόγραμμα στο Brain Research through Advancing Innovative Neurotechnologies.
3. Human Connectome Project:
Ξεκίνησε το 2010 από το Εθνικό Ιδρυμα Υγείας των ΗΠΑ σε συνεργασία με πλειάδα πανεπιστημίων.
Ο αρχικός στόχος του ήταν να αναλύσει τα δεδομένα σχετικά με 1.200 υγιή άτομα (μεταξύ των οποίων και δίδυμα αδέλφια).
Από αυτά δημιούργησαν μια τράπεζα δεδομένων που περιλαμβάνει λεπτομερείς εικόνες των λειτουργικών διασυνδέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στον εγκέφαλο και τον γονιδιότυπο και στοιχεία για τη συμπεριφορά αυτών των ατόμων.
Για περισσότερες πληροφορίες: humanconnectome.org
4. SyNAPSE:
Το βιοπληροφορικό ερευνητικό πρόγραμμα της DARPA, του τμήματος προηγμένων μελετών του υπουργείου Αμυνας των ΗΠΑ, στοχεύει στη δημιουργία και την τελειοποίηση νευροσυναπτικών ηλεκτρονικών μικροκυκλωμάτων (βιοτσιπάκια) που αποτελούνται από δισεκατομμύρια ηλεκτρονικούς «νευρώνες» συνδεδεμένους μεταξύ τους με πάνω από 100 χιλιάδες δισεκατομμύρια «συνάψεις».
5. EyeWire:
Το πρόγραμμα δημιουργήθηκε από το Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ) και επιτρέπει σε κάθε χρήστη να επιτελεί ο ίδιος ένα μέρος της χαρτογράφησης των εγκεφαλικών οδών που ακολουθούν οι νευρώνες.
Για περισσότερες πληροφορίες: eyewire.org
6. BigBrain:
Μια ενδιαφέρουσα επιστημονική συνεργασία μεταξύ Γερμανίας και Καναδά. Εχουν ήδη καταφέρει να δημιουργήσουν πιστά τρισδιάστατα μοντέλα του εγκεφάλου.
Η πολύ υψηλή ανάλυση αυτών των μοντέλων καθιστά ορατούς ακόμα και μεμονωμένους νευρώνες.
Για περισσότερες πληροφορίες: bigbrain.loris.ca
~~~~~~~~~~~~
http://www.efsyn.gr

5 συμβουλές για καλό χώμα!

Κατά καιρούς πολλοί είναι αυτοί που μας ρωτούν πιο είναι το σωστό χώμα για τον λαχανόκηπο ή τον βοτανόκηπο που θέλουν να κάνουν!
Για τον λόγο αυτό αποφάσισα να γράψω ένα μικρό άρθρο με 5 βασικές συμβουλές που πρέπει κάθε βιολογική καλλιέργεια να ακολουθεί ασχέτως αν γίνεται στον κήπο ή στο μπαλκόνι!

Χώμα
Όχι χημικά λιπάσματα!
Ακούγεται αστείο έτσι;
Το θεωρείται αυτονόητο;
Ποιος είναι αυτός που θέλει να καλλιεργήσει βιολογικά και θα βάλει χημικό λίπασμα;
Και όμως πολλοί είναι αυτοί που νομίζουν ότι τα χημικά λιπάσματα δεν είναι κάτι τρομερό!
Πολλά είναι επίσης τα μαγαζιά που δεν έχουν βιολογικά λιπάσματα και στην προσπάθειά τους να πουλήσουν προωθούν ότι τους βολεύει.
Μάλιστα το πιο κλασσικό από όλα είναι το μπλε λίπασμα το οποίο φυσικά κάνει για όλες τις δουλειές ανεξαρτήτως φυτού!

Προτιμήστε επώνυμα προϊόντα, τα οποία να γνωρίζετε τη σύστασή τους και πάνω απ’ όλα να είστε βέβαιοι ότι κάνουν για βιολογική καλλιέργεια.

Όχι ζιζανιοκτόνα!
Πριν περίπου 2 χρόνια έτυχε να βρεθώ σε ένα γεωπονικό κατάστημα.
Περιμένοντας εκεί, ένας κύριος απηυδισμένος πλέον από τα αγριόχορτα που έβγαιναν στον κήπο του ήθελε οπωσδήποτε μια λύση για να τα “ξεπαστρέψει” όπως χαρακτηριστικά έλεγε.
Του έδωσαν ένα μεγάλο μπουκάλι με ζιζανιοκτόνο ενώ παράλληλα αγόρασε και μερικές τομάτες για να φυτέψει πιο πέρα.

Άλλωστε σιγά μην επηρεάζει ένα από τα πιο επικίνδυνα φυτοφάρμακα τους καρπούς των φυτών που πρόκειται να φάτε και είναι φυτεμένα μερικά μέτρα πιο κάτω! Απορώ ποιος λέει αυτές τις ανακρίβειες.

Θέλετε να ξεφορτωθείτε τα αγριόχορτα χωρίς κόπο;
Λυπάμαι αλλά θα σας απογοητεύσω, πρέπει να χρησιμοποιήσετε τα χεράκια σας και να τα κόψετε. Ένας καλός τρόπος επίσης είναι η χρήση άχυρου αλλά και το πανί εδαφοκάλυψης.

Όχι φάρμακα για σκουλήκια και σαλιγκάρια!

Φυσικά όλοι το έχουμε ζήσει αυτό κάποια στιγμή στον κήπο ή στο μπαλκόνι!
Ενοχλητικά σαλιγκάρια που είχαν το θράσος να δαγκώσουν τα φύλλα των φυτών μας ή ακόμα χειρότερα βρωμερά σκουλήκια που κατασπαράζουν τις ρίζες των φυτών μας!

Στο ίντερνετ θα βρείτε πολλούς τρόπους να τα απωθήσετε από τον κήπο σας.
Όμως μη προσπαθήσετε να το κάνετε με συμβατικά φάρμακα τα οποία σκορπίζονται στο χώμα και μολύνουν τα πάντα.
Ένας εύκολος τρόπος να διώξετε τα σκουλήκια είναι η λάβα.
Όπου και πιο αποτελεσματική είναι αλλά και πιο φθηνή!
Για τα σαλιγκάρια μπορείτε να χρησιμοποιήσετε στάχτη από το τζάκι σας ή καολίνη.

Διαβάστε ακόμα: Λαχανικά χωρίς σκουλήκια με λάβα!
Όχι στα χώματα που δεν ξέρετε!

Πολλές φορές όταν κάποιος ξεκινάει έναν βιολογικό λαχανόκηπο το πρόβλημα που αντιμετωπίζει είναι τι χώμα να βάλει!
Αν καλλιεργείτε στον κήπο σας τότε τα πράγματα είναι πιο απλά καθώς ψάχνετε κάποιο εδαφοβελτιωτικό, από την άλλη αν καλλιεργείτε στο μπαλκόνι σας τότε θέλετε εξ ολοκλήρου νέο χώμα.

Πολλά από τα χώματα που κυκλοφορούν είναι άγνωστο τι πραγματικά περιέχουν.
Από λιπάσματα έως φυτοφάρμακα κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για το τι ακριβώς περιέχει κάθε τσουβάλι.

Για άλλη μια φορά προτιμήστε επώνυμα προϊόντα τα οποία να έχουν προδιαγραφές για βιολογική καλλιέργεια.
Και λέω επώνυμα γιατί ένα προϊόν με όνομα είναι εύκολο να το ψάξεις στο ίντερνετ, να διαβάσεις κριτικές και να ανακαλύψεις τι πραγματικά είναι.

Ναι στο κομπόστ!

Τελευταίο άφησα το συστατικό που θα φέρει την επιτυχία στον κήπο σας!
Ναι, χωρίς αμφιβολία το κομπόστ είναι η βάση για κάθε καλλιέργεια στον κήπο ή στο μπαλκόνι.

Κομπόστ
Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
Θέλετε φυτά με καλή ανάπτυξη; Κομπόστ!
Θέλετε φυτά με δυνατό ανοσοποιητικό χωρίς ασθένειες; Κομπόστ!
Θέλετε καρπούς με γεύση; Κομπόστ!
Μπορώ να συνεχίσω με πολλά παραδείγματα ακόμα αλλά πιστεύω ότι πιάσατε το νόημα.
Προτιμήστε κομπόστ το οποίο προέρχεται από γεωσκώληκες καθώς είναι ανώτερο σε ποιότητα από άλλα αερόβιας ζύμωσης.

Κλείνοντας θα ήθελα να προσθέσω για άλλη μια φορά ότι αν σε ένα χώμα έχετε χρησιμοποιήσει φυτοφάρμακα ή χημικά λιπάσματα τότε μπορεί να θέλει έως και 2 χρόνια για να καθαρίσει τελείως.
Καλά φυτέματα!
~~~~~~~~~~~~~
το διάβασα στο:olyplant.gr