Πόση Βιταμίνη D μπορούμε να λάβουμε με Ασφάλεια;
Τι πρέπει να γνωρίζουμε για την ασφαλή λήψη αυτής της ζωτικής βιταμίνης.
Dr. Δημήτρης Τσουκαλάς, MD
Η σημασία της βιταμίνης D για την υγεία μας έχει αναγνωριστεί ευρέως και η μέτρηση των επιπέδων της στο αίμα άρχισε πλέον να γίνεται μέρος των εξετάσεων ρουτίνας σε σημαντικό αριθμό ιατρικών ειδικοτήτων.
Η μέτρηση των επιπέδων της συνταγογραφείται πλέον συχνά από ενδοκρινολόγους, παιδιάτρους, νευρολόγους, ρευματολόγους, ορθοπαιδικούς, παθολόγους και άλλους. Παράλληλα, όλο και περισσότεροι γιατροί χορηγούν βιταμίνη D στην προσπάθεια να αποκαταστήσουν την έλλειψη της. Πρόκειται για μια τεράστια πρόοδο που μπορεί να ωφελήσει ουσιαστικά στην βελτίωση της υγείας εύκολα και αποτελεσματικά.
Βιταμίνη D και τοξικότητα
Για να αποκομίσουμε όμως τα οφέλη που μπορεί να μας προσδώσει η βιταμίνη D, πρέπει να διατηρούμε επίπεδα στο αίμα πάνω από 50 ng/mL καθόλη τη διάρκεια του έτους(2,3).
Δόσεις από 5 -10.000iu ημερησίως, για τους ενήλικες, είναι οι ελάχιστες, ώστε να επιτευχθεί ένα ικανό βιολογικό αποτέλεσμα και να επιτευχθούν τιμές υψηλότερες των 50 ng/mL.
Είναι πρακτικά αδύνατο να προκύψει τοξικότητα με τη λήψη βιταμίνης D στη φυσική της μορφή. Η συνήθης μορφή βιταμίνης D που χορηγείται με σκοπό τη συμπλήρωση, αφορά στη φυσική της μορφή -25(ΟΗ)D3- όπως αυτή παράγεται στο ανθρώπινο σώμα από την έκθεση στον ήλιο. Η συγκεκριμένη μορφή είναι προ-βιταμίνη, δεν είναι ενεργή και ενεργοποιείται από τον οργανισμό, όταν και εφόσον χρειάζεται.
Η τοξικότητα που έχει καταγραφεί, δεν αφορά στη χορήγηση της βιταμίνης D στη φυσική της μορφή. Σπάνιες περιπτώσεις τοξικότητας έχουν καταγραφεί μετά από χορήγηση φαρμακευτικών μορφών της D3: 1,25 (OH)2 D3.
Μπορεί όμως η χορήγηση της, σε αυξημένες δόσεις, να προκαλέσει τοξικότητα;
Η απάντηση είναι ότι θεωρητικά αυτό μπορεί να συμβεί, ωστόσο πρακτικά είναι αδύνατον.
Αναφέρονται μεμονωμένες περιπτώσεις στη βιβλιογραφία, όπου από λάθος ελήφθησαν τεράστιες ποσότητες βιταμίνης D3, όπως 2.400.000 ή 1.680.000 μονάδων βιταμίνης D ημερησίως(4).
Εκδηλώθηκαν συμπτώματα τοξικότητας από βιταμίνη D, όπως κράμπες, ναυτία και ζάλη μετά από την πρόσληψη αυτών των δόσεων, επί 5μήνου.
Για να λάβει κανείς αυτή τη δόση βιταμίνης D, θα πρέπει να καταναλώσει πάνω από 800 κάψουλες των 2.000 μονάδων ημερησίως, πράγμα πρακτικά μη εφικτό.
Η βιταμίνη D3 δεν είναι τόσο τοξική όσο θεωρούνταν κάποτε.
Prof. Michael Holick, MD, Phd
Mayo Clinic Proceedings(5)
Βιταμίνη D και ασβέστιο
Μια από τις κοινές ανησυχίες γιατρών και φαρμακοποιών, σχετικά με την λήψη υψηλών δόσεων βιταμίνης D, είναι η εκδήλωση τοξικότητας μέσω της αύξησης των επιπέδων ασβεστίου στο αίμα(6).
Από την αναθεώρηση μελετών στο θέμα, δεν προκύπτει κανένα περιστατικό τοξικών επιπέδων του ασβεστίου για επίπεδα βιταμίνης D -στη φυσική της μορφή (25ΟΗD3)- στο αίμα έως και επτά φορές πάνω από τα φυσιολογικά (700 ng/mL), τα φυσιολογικά επίπεδα είναι μέχρι 100 ng/mL(4).
Οι συνιστώμενες ανώτερες ασφαλείς δόσεις, σύμφωνα με την Αμερικάνικη Ενδοκρινολογική Εταιρεία, χωρίς την παρακολούθηση και μέτρηση των επιπέδων της από γιατρό, είναι οι 10.000 μονάδες ημερησίως για τους ενήλικες και 4.000 μονάδες για παιδιά από 8-18 ετών.
Η πρόσληψη δόσεων υψηλότερων των 10.000iu ημερησίως, με σκοπό την αποκατάσταση σημαντικής έλλειψης της βιταμίνης D, θα πρέπει να γίνεται με την παρακολούθηση γιατρού και την μέτρηση των επιπέδων της στο αίμα.
Οι παραπάνω δόσεις είναι απολύτως φυσιολογικές και αναμενόμενες, εφόσον το ανθρώπινο σώμα μετά από την έκθεση στον ήλιο, το καλοκαίρι, παράγει 10-20.000 μονάδες βιταμίνης D, σε 15 περίπου λεπτά. Δόσεις από 5 -10.000iu ημερησίως, για τους ενήλικες, είναι οι ελάχιστες ώστε να επιτευχθεί ένα ικανό βιολογικό αποτέλεσμα.
Δεν έχει αναφερθεί στη βιβλιογραφία καμία περίπτωση τοξικότητας, έως και για ημερήσιες δόσεις 30.000 μονάδων ημερησίως 25-ΟΗ-D3 (της μορφής βιταμίνης D που παράγεται στο σώμα μας από την έκθεση στον ήλιο) και για επίπεδα έως 200 ng/mL στο αίμα για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Νεότερα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η βιταμίνη D είναι ασφαλής σε δόσεις πολύ υψηλότερες από αυτές που θεωρούνταν ασφαλείς στο παρελθόν(1,3,5).
Να σημειωθεί όμως ότι η βιταμίνη D θα πρέπει να λαμβάνεται μαζί με βιταμίνη Κ2 και μαγνήσιο, που είναι οι βασικοί συμπαράγοντες στην επίτευξη της μέγιστης ευεργετικής της δράσης.
Νεότερα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η βιταμίνη D είναι ασφαλής σε δόσεις πολύ υψηλότερες από αυτές που θεωρούνταν ασφαλείς στο παρελθόν(1,3,5).
Να σημειωθεί όμως ότι η βιταμίνη D θα πρέπει να λαμβάνεται μαζί με βιταμίνη Κ2 και μαγνήσιο, που είναι οι βασικοί συμπαράγοντες στην επίτευξη της μέγιστης ευεργετικής της δράσης.
Νεότερα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η βιταμίνη D είναι ασφαλής σε δόσεις πολύ υψηλότερες από αυτές που θεωρούνταν ασφαλείς στο παρελθόν(1,3,5).
Να σημειωθεί όμως ότι η βιταμίνη D θα πρέπει να λαμβάνεται μαζί με βιταμίνη Κ2 και μαγνήσιο, που είναι οι βασικοί συμπαράγοντες στην επίτευξη της μέγιστης ευεργετικής της δράσης.
Βιταμίνη D Ιδανικές Τιμές και Διόρθωση της Έλλειψης
Κατά τη διάρκεια του έτους, τα χαμηλότερα επίπεδα βιταμίνης D παρατηρούνται στο τέλος του χειμώνα και στις αρχές της άνοιξης.
Χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D αυτές τις περιόδους του έτους, συνδέονται με αυξημένη δραστηριότητα σε καρδιοπάθειες, διαβήτη, υπέρταση και αυτοάνοσα νοσήματα όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας, ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος, η ψωρίαση και η ρευματοειδής αρθρίτιδα[7,8].
Η βιταμίνη D έχει σημαντική ανοσο-ρυθμιστική δράση και παίζει κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη και στην πορεία των αυτοάνοσων ασθενειών.
Επαρκή επίπεδα είναι απαραίτητα για την ομαλή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, τόσο για τη μείωση της πιθανότητας νόσου από λοιμώξεις όσο και για την ικανότητα του ανοσοποιητικού να αναγνωρίζει τους δικού του ιστούς.
Χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D, συνδέονται με περισσότερες εξάρσεις και χειρότερη πορεία των αυτοάνοσων ασθενειών[7-9].
"Είναι πρακτικά αδύνατο να προκύψει τοξικότητα με τη λήψη βιταμίνης D στη φυσική της μορφή, αυτή που παράγει το ανθρώπινο σώμα με την έκθεση στον ήλιο."
Σε πρόσφατη μελέτη, προτείνεται στα άτομα που έχουν αυξημένο κίνδυνο για εποχική γρίπη ή COVID-19, η χορήγηση 10.000iu βιταμίνης D3 ημερησίως για αρκετές εβδομάδες, ώστε να ανεβάσουν γρήγορα τα επίπεδα τους.
Στη συνέχεια, προτείνεται η λήψη 5.000iu ημερησίως.
Στόχος είναι η επίτευξη επιπέδων βιταμίνης 25(ΟΗ)D3 πάνω από 40-60 ng/mL[10].
Στην διόρθωση της έλλειψης βιταμίνης D σε ασθενείς με αυτοάνοσα, αλλά και σε όσους εμφανίζουν βαριά νόσο, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τείνουν να εμφανίζουν αντίσταση στη βιταμίνη D, απαιτούνται δηλαδή πολύ μεγαλύτερες δόσεις και υψηλότερα επίπεδα, ώστε να επιτευχθεί η ίδια βιολογική δράση που εμφανίζει η D στους υγιείς[11,12].
Μέσα από την κλινική μας εμπειρία, έχουμε διαπιστώσει ότι η διόρθωση της έλλειψης της D, δεν προσδίδει τα πλήρη οφέλη όταν αυτή πραγματοποιηθεί κατά τη στιγμή της έξαρσης ενός χρόνιου, αυτοάνοσου ή οξέως νοσήματος. Χρειάζονται αρκετές εβδομάδες ή και μήνες χορήγησης θεραπευτικών δόσεων, παράλληλα με την διόρθωση ελλείψεων σε συμπαράγοντες της βιταμίνης D όπως βιταμίνη Κ2, βιταμίνες του συμπλέγματος Β, μαγνήσιο, ψευδάργυρο, ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες του οργανισμού και να παρατηρηθεί σημαντική κλινική βελτίωση[13,14].
Τι πρέπει να γνωρίζουμε για την ασφαλή λήψη αυτής της ζωτικής βιταμίνης.
Dr. Δημήτρης Τσουκαλάς, MD
Η σημασία της βιταμίνης D για την υγεία μας έχει αναγνωριστεί ευρέως και η μέτρηση των επιπέδων της στο αίμα άρχισε πλέον να γίνεται μέρος των εξετάσεων ρουτίνας σε σημαντικό αριθμό ιατρικών ειδικοτήτων.
Η μέτρηση των επιπέδων της συνταγογραφείται πλέον συχνά από ενδοκρινολόγους, παιδιάτρους, νευρολόγους, ρευματολόγους, ορθοπαιδικούς, παθολόγους και άλλους. Παράλληλα, όλο και περισσότεροι γιατροί χορηγούν βιταμίνη D στην προσπάθεια να αποκαταστήσουν την έλλειψη της. Πρόκειται για μια τεράστια πρόοδο που μπορεί να ωφελήσει ουσιαστικά στην βελτίωση της υγείας εύκολα και αποτελεσματικά.
Βιταμίνη D και τοξικότητα
Για να αποκομίσουμε όμως τα οφέλη που μπορεί να μας προσδώσει η βιταμίνη D, πρέπει να διατηρούμε επίπεδα στο αίμα πάνω από 50 ng/mL καθόλη τη διάρκεια του έτους(2,3).
Δόσεις από 5 -10.000iu ημερησίως, για τους ενήλικες, είναι οι ελάχιστες, ώστε να επιτευχθεί ένα ικανό βιολογικό αποτέλεσμα και να επιτευχθούν τιμές υψηλότερες των 50 ng/mL.
Είναι πρακτικά αδύνατο να προκύψει τοξικότητα με τη λήψη βιταμίνης D στη φυσική της μορφή. Η συνήθης μορφή βιταμίνης D που χορηγείται με σκοπό τη συμπλήρωση, αφορά στη φυσική της μορφή -25(ΟΗ)D3- όπως αυτή παράγεται στο ανθρώπινο σώμα από την έκθεση στον ήλιο. Η συγκεκριμένη μορφή είναι προ-βιταμίνη, δεν είναι ενεργή και ενεργοποιείται από τον οργανισμό, όταν και εφόσον χρειάζεται.
Η τοξικότητα που έχει καταγραφεί, δεν αφορά στη χορήγηση της βιταμίνης D στη φυσική της μορφή. Σπάνιες περιπτώσεις τοξικότητας έχουν καταγραφεί μετά από χορήγηση φαρμακευτικών μορφών της D3: 1,25 (OH)2 D3.
Μπορεί όμως η χορήγηση της, σε αυξημένες δόσεις, να προκαλέσει τοξικότητα;
Η απάντηση είναι ότι θεωρητικά αυτό μπορεί να συμβεί, ωστόσο πρακτικά είναι αδύνατον.
Αναφέρονται μεμονωμένες περιπτώσεις στη βιβλιογραφία, όπου από λάθος ελήφθησαν τεράστιες ποσότητες βιταμίνης D3, όπως 2.400.000 ή 1.680.000 μονάδων βιταμίνης D ημερησίως(4).
Εκδηλώθηκαν συμπτώματα τοξικότητας από βιταμίνη D, όπως κράμπες, ναυτία και ζάλη μετά από την πρόσληψη αυτών των δόσεων, επί 5μήνου.
Για να λάβει κανείς αυτή τη δόση βιταμίνης D, θα πρέπει να καταναλώσει πάνω από 800 κάψουλες των 2.000 μονάδων ημερησίως, πράγμα πρακτικά μη εφικτό.
Η βιταμίνη D3 δεν είναι τόσο τοξική όσο θεωρούνταν κάποτε.
Prof. Michael Holick, MD, Phd
Mayo Clinic Proceedings(5)
Βιταμίνη D και ασβέστιο
Μια από τις κοινές ανησυχίες γιατρών και φαρμακοποιών, σχετικά με την λήψη υψηλών δόσεων βιταμίνης D, είναι η εκδήλωση τοξικότητας μέσω της αύξησης των επιπέδων ασβεστίου στο αίμα(6).
Από την αναθεώρηση μελετών στο θέμα, δεν προκύπτει κανένα περιστατικό τοξικών επιπέδων του ασβεστίου για επίπεδα βιταμίνης D -στη φυσική της μορφή (25ΟΗD3)- στο αίμα έως και επτά φορές πάνω από τα φυσιολογικά (700 ng/mL), τα φυσιολογικά επίπεδα είναι μέχρι 100 ng/mL(4).
Οι συνιστώμενες ανώτερες ασφαλείς δόσεις, σύμφωνα με την Αμερικάνικη Ενδοκρινολογική Εταιρεία, χωρίς την παρακολούθηση και μέτρηση των επιπέδων της από γιατρό, είναι οι 10.000 μονάδες ημερησίως για τους ενήλικες και 4.000 μονάδες για παιδιά από 8-18 ετών.
Η πρόσληψη δόσεων υψηλότερων των 10.000iu ημερησίως, με σκοπό την αποκατάσταση σημαντικής έλλειψης της βιταμίνης D, θα πρέπει να γίνεται με την παρακολούθηση γιατρού και την μέτρηση των επιπέδων της στο αίμα.
Οι παραπάνω δόσεις είναι απολύτως φυσιολογικές και αναμενόμενες, εφόσον το ανθρώπινο σώμα μετά από την έκθεση στον ήλιο, το καλοκαίρι, παράγει 10-20.000 μονάδες βιταμίνης D, σε 15 περίπου λεπτά. Δόσεις από 5 -10.000iu ημερησίως, για τους ενήλικες, είναι οι ελάχιστες ώστε να επιτευχθεί ένα ικανό βιολογικό αποτέλεσμα.
Δεν έχει αναφερθεί στη βιβλιογραφία καμία περίπτωση τοξικότητας, έως και για ημερήσιες δόσεις 30.000 μονάδων ημερησίως 25-ΟΗ-D3 (της μορφής βιταμίνης D που παράγεται στο σώμα μας από την έκθεση στον ήλιο) και για επίπεδα έως 200 ng/mL στο αίμα για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Νεότερα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η βιταμίνη D είναι ασφαλής σε δόσεις πολύ υψηλότερες από αυτές που θεωρούνταν ασφαλείς στο παρελθόν(1,3,5).
Να σημειωθεί όμως ότι η βιταμίνη D θα πρέπει να λαμβάνεται μαζί με βιταμίνη Κ2 και μαγνήσιο, που είναι οι βασικοί συμπαράγοντες στην επίτευξη της μέγιστης ευεργετικής της δράσης.
Νεότερα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η βιταμίνη D είναι ασφαλής σε δόσεις πολύ υψηλότερες από αυτές που θεωρούνταν ασφαλείς στο παρελθόν(1,3,5).
Να σημειωθεί όμως ότι η βιταμίνη D θα πρέπει να λαμβάνεται μαζί με βιταμίνη Κ2 και μαγνήσιο, που είναι οι βασικοί συμπαράγοντες στην επίτευξη της μέγιστης ευεργετικής της δράσης.
Νεότερα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η βιταμίνη D είναι ασφαλής σε δόσεις πολύ υψηλότερες από αυτές που θεωρούνταν ασφαλείς στο παρελθόν(1,3,5).
Να σημειωθεί όμως ότι η βιταμίνη D θα πρέπει να λαμβάνεται μαζί με βιταμίνη Κ2 και μαγνήσιο, που είναι οι βασικοί συμπαράγοντες στην επίτευξη της μέγιστης ευεργετικής της δράσης.
Βιταμίνη D Ιδανικές Τιμές και Διόρθωση της Έλλειψης
Κατά τη διάρκεια του έτους, τα χαμηλότερα επίπεδα βιταμίνης D παρατηρούνται στο τέλος του χειμώνα και στις αρχές της άνοιξης.
Χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D αυτές τις περιόδους του έτους, συνδέονται με αυξημένη δραστηριότητα σε καρδιοπάθειες, διαβήτη, υπέρταση και αυτοάνοσα νοσήματα όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας, ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος, η ψωρίαση και η ρευματοειδής αρθρίτιδα[7,8].
Η βιταμίνη D έχει σημαντική ανοσο-ρυθμιστική δράση και παίζει κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη και στην πορεία των αυτοάνοσων ασθενειών.
Επαρκή επίπεδα είναι απαραίτητα για την ομαλή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, τόσο για τη μείωση της πιθανότητας νόσου από λοιμώξεις όσο και για την ικανότητα του ανοσοποιητικού να αναγνωρίζει τους δικού του ιστούς.
Χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D, συνδέονται με περισσότερες εξάρσεις και χειρότερη πορεία των αυτοάνοσων ασθενειών[7-9].
"Είναι πρακτικά αδύνατο να προκύψει τοξικότητα με τη λήψη βιταμίνης D στη φυσική της μορφή, αυτή που παράγει το ανθρώπινο σώμα με την έκθεση στον ήλιο."
Σε πρόσφατη μελέτη, προτείνεται στα άτομα που έχουν αυξημένο κίνδυνο για εποχική γρίπη ή COVID-19, η χορήγηση 10.000iu βιταμίνης D3 ημερησίως για αρκετές εβδομάδες, ώστε να ανεβάσουν γρήγορα τα επίπεδα τους.
Στη συνέχεια, προτείνεται η λήψη 5.000iu ημερησίως.
Στόχος είναι η επίτευξη επιπέδων βιταμίνης 25(ΟΗ)D3 πάνω από 40-60 ng/mL[10].
Στην διόρθωση της έλλειψης βιταμίνης D σε ασθενείς με αυτοάνοσα, αλλά και σε όσους εμφανίζουν βαριά νόσο, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τείνουν να εμφανίζουν αντίσταση στη βιταμίνη D, απαιτούνται δηλαδή πολύ μεγαλύτερες δόσεις και υψηλότερα επίπεδα, ώστε να επιτευχθεί η ίδια βιολογική δράση που εμφανίζει η D στους υγιείς[11,12].
Μέσα από την κλινική μας εμπειρία, έχουμε διαπιστώσει ότι η διόρθωση της έλλειψης της D, δεν προσδίδει τα πλήρη οφέλη όταν αυτή πραγματοποιηθεί κατά τη στιγμή της έξαρσης ενός χρόνιου, αυτοάνοσου ή οξέως νοσήματος. Χρειάζονται αρκετές εβδομάδες ή και μήνες χορήγησης θεραπευτικών δόσεων, παράλληλα με την διόρθωση ελλείψεων σε συμπαράγοντες της βιταμίνης D όπως βιταμίνη Κ2, βιταμίνες του συμπλέγματος Β, μαγνήσιο, ψευδάργυρο, ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες του οργανισμού και να παρατηρηθεί σημαντική κλινική βελτίωση[13,14].
Βιβλιογραφία
- Changing Incidence of Serum 25-Hydroxyvitamin D Values Above 50 ng/mL: A 10-Year Population-Based Study Daniel V. Dudenkov, MD et. al. Mayo Clinic Proceedings
- Vitamin D in Health and Disease Robert P. Heaney Creighton University.
Clin J Am Soc Nephrol 3: 1535–1541, 2008. - Evidence that Vitamin D Supplementation Could Reduce Risk of Influenza and COVID-19 Infections and Deaths by William B. Grant et. al. https://www.mdpi.com/2072-6643/12/4/988/htm
- Risk assessment for vitamin D. John N Hathcock, Andrew Shao, Reinhold Vieth, and Robert Heaney. Am J Clin Nutr 2007;85:6–18
- Vitamin D Is Not as Toxic as Was Once Thought: A Historical and an Up-to-Date Perspective Michael F. Holick, PhD, MD Mayo Clinic Proceedings. DOI: https://doi.org/10.1016/j.mayocp.2015.03.015
- Evaluation, Treatment, and Prevention of Vitamin D Deficiency:
J Clin Endocrinol Metab, July 2011, 96(7)1911–1930 - Widespread seasonal gene expression reveals annual differences in human immunity and physiology. Xaquin Castro Dopico et al. Nature Communications volume. 12 May 2015.
- The Implication of Vitamin D and Autoimmunity: a Comprehensive Review Chen-Yen Yang, Patrick S. C. Leung, Iannis E. Adamopoulos, and M. Eric Gershwin. Clin Rev Allergy Immunol. 2018
- Emerging Role of Vitamin D in Autoimmune Diseases: An Update on Evidence and Therapeutic Implications Giuseppe Murdaca. Autoimmun Rev . 2019 Sep.
- Evidence that Vitamin D Supplementation Could Reduce Risk of Influenza and COVID-19 Infections and Deaths. William B. Grant et al. Nutrients March 2020.
- A pilot study assessing the effect of prolonged administration of high daily doses of vitamin D on the clinical course of vitiligo and psoriasis Danilo C Finamor et.al. Dermatoendocrinol. 2013 Jan.
- “Effect of calcifediol treatment and best available therapy versus best available therapy on intensive care unit admission and mortality among patients hospitalized for COVID-19: A pilot randomized clinical study” Marta Entrenas Castillo et al. J Steroid Biochem Mol Biol. 2020 Oct.
- World aging population, chronic diseases and impact of modifiable-metabolic risk factors. Dr. Dimitris Tsoukalas, MD (Greece). European Institute of Nutritional Medicine, E.I.Nu.M. 20th International Congress of Rural Medicine 2018. Tokyo - Japan.
- Sufficient vitamin D status positively modified ventilatory function in asthmatic children following a Mediterranean diet enriched with fatty fish intervention study. Maria M Papamichael, Catherine Itsiopoulos, Katrina Lambert, Charis Katsardis, Dimitris Tsoukalas, Bircan Erbas. Nutr Res . 2020 Aug 16.
