Στις μέρες μας, ολοένα και περισσότερα ενήλικα -αλλά όχι υπέργηρα- άτομα παραπονιούνται ότι έχουν σοβαρά προβλήματα μνήμης, συγκέντρωσης της προσοχής ή ταχύτητας στη λήψη αποφάσεων.
Αν, όπως όλα δείχνουν, πρόκειται για ένα μαζικό φαινόμενο ψυχοσωματικής απορρύθμισης, τότε η νέα μόδα του «brain training» –δηλαδή των μεθόδων εκγύμνασης του μυαλού μας– ίσως αποδειχτεί ένα αποτελεσματικότατο φρένο, ικανό να επιβραδύνει τη «μοιραία» υποβάθμιση των νοητικών μας ικανοτήτων με το πέρασμα του χρόνου.
Σταυρόλεξα, κουίζ, έξυπνα ψηφιακά παιχνίδια, καλές τέχνες, ανάγνωση απαιτητικών βιβλίων, νέες κοινωνικές επαφές είναι μερικές από τις δραστηριότητες που θεωρούνται εξαιρετικά επωφελείς επειδή μας βοηθούν να κρατάμε το μυαλό μας σε εγρήγορση.
Και το να διατηρούμε τον εγκέφαλό μας «σε φόρμα» δεν είναι μόνο μια κοινωνική επιταγή ή ένας τρόπος καταπολέμησης της ανίας που μας κυριεύει καθημερινά· αποτελεί, πρωτίστως, ένα όπλο κατά της φυσικής φθοράς που επιφέρουν στις δομές και τις λειτουργίες του εγκεφάλου μας ο χρόνος και ο μονότονος τρόπος ζωής.
Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες μαθαίνουμε από πολύ νωρίς ότι το σώμα δεν έχει την ίδια βαρύτητα και αξία που συνήθως αποδίδουμε στη διανοητική μας ανάπτυξη.
Ως συνέπεια αυτής της ιδεοληπτικής προκατάληψης υπέρ του νου, από πολύ νωρίς μαθαίνουμε να κωφεύουμε στις πραγματικές ανάγκες του σώματός μας, τις οποίες άλλοτε υποβαθμίζουμε και άλλοτε καταστέλλουμε.
Ομως, παρά τις εσφαλμένες δυϊστικές προκαταλήψεις μας περί της δήθεν αυτονομίας της πνευματικής σφαίρας από τον υλικό κόσμο των σωμάτων, το σώμα και ο νους μας αποτελούν στην πραγματικότητα αδιαίρετη ενότητα.
Και η υποτίμηση ή η απόκρυψη της ουσιαστικής ενότητας σώματος-νου έχει, δυστυχώς, ολέθριες συνέπειες τόσο για τη σωματική όσο και για την πνευματική μας υγεία.
Οπως θα δούμε, η σύγχρονη βιοϊατρική έρευνα όχι μόνο επιβεβαιώνει την ορθότητα της αρχαιότατης ρήσης «νους υγιής εν σώματι υγιεί», αλλά και την επαναδιατυπώνει: «νους υγιής εν εγκεφάλω υγιεί».
Το μυστικό της εγκεφαλικής υγείας
Μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε τον ανθρώπινο εγκέφαλο μια στατική και παγιωμένη βιολογική μηχανή που παράγει, λίγο-πολύ αυτόματα, τον νου.
Η περιγραφή αυτή είναι πλέον οριστικά ξεπερασμένη, τουλάχιστον από επιστημονική άποψη.
Τα τελευταία χρόνια η συστηματική μελέτη της δομής όσο και της ανάπτυξης του εγκεφάλου έδειξε ότι στο νευρικό μας σύστημα υπάρχουν αρχέγονα και αδιαφοροποίητα κύτταρα, τα λεγόμενα βλαστικά κύτταρα, τα οποία μπορούν να διαφοροποιηθούν σε νέους νευρώνες που αντικαθιστούν τους κατεστραμμένους.
Ο εγκέφαλός μας, επομένως, διαθέτει κάποιες εγγενείς αυτοθεραπευτικές ικανότητες: μπορεί να αναπληρώνει ένα μέρος των δομών ή των λειτουργιών του που έχουν καταστραφεί μετά από σοβαρούς τραυματισμούς ή νευρολογικές παθήσεις (εγκεφαλικά επεισόδια, Αλτσχάιμερ, κ.ο.κ.).
Μια άλλη απροσδόκητη ανακάλυψη αφορά τη λειτουργική «πλαστικότητα» του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Μολονότι, κατά κανόνα, οι βασικές εγκεφαλικές δομές και οι λειτουργίες των νευρώνων που τις αποτελούν δεν μεταβάλλονται δραματικά στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας, δεν ισχύει το ίδιο και για τις μεταξύ τους συνδέσεις (συνάψεις).
Από όλο και περισσότερες σχετικές μελέτες επιβεβαιώνεται ότι ο εγκέφαλός μας διαθέτει μια αρκετά ευέλικτη και εύπλαστη δομή που του επιτρέπει να αναδιοργανώνεται όταν χρειάζεται να προσαρμοστεί σε νέες αντίξοες ή παθολογικές καταστάσεις.
Συνήθως ο ανθρώπινος εγκέφαλος περιγράφεται ως ένα αρκετά πολύπλοκο βιολογικό όργανο, το οποίο αναπτύσσεται ταχύτατα μέχρι το τέλος της εφηβείας, γνωρίζει το ζενίθ της ανάπτυξης των δυνατοτήτων του κατά την ενηλικίωση και μετά είναι καταδικασμένος σε σταδιακή παρακμή.
Η σύγχρονη έρευνα, αντίθετα, έχει ήδη δείξει ότι πρόκειται για ένα αρκετά ευμετάβλητο και δυναμικό όργανο, το οποίο διατηρεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του τη δυνατότητα να ανανεώνει τις δομές και τις λειτουργίες του ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον του.
«Ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής», υποστηρίζει ο επιφανής Ευρωπαίος νευροεπιστήμονας Γκερντ Κέμπερμαν (Gerd Kempermann), ο οποίος ήδη από τα τέλη του 1990, μαζί με τον Φρεντ Γκέιτζ (Fred Gage) και την Ενριέτε βαν Πράαγκ (Henriette van Praag), επιβεβαίωσε πειραματικά τη μέχρι τότε ανεπιβεβαίωτη εικασία ότι η συστηματική φυσική άσκηση διεγείρει την ανανέωση των νευρώνων, των κυττάρων δηλαδή που συγκροτούν τις δομικές και λειτουργικές μονάδες του εγκεφάλου.
Με άλλα λόγια, αυτοί οι ερευνητές ανακάλυψαν πρώτοι ότι η «νευρογένεση», δηλαδή η αναπαραγωγή και η ανανέωση των νευρώνων του εγκεφάλου, διαρκεί μέχρι το τέλος της ζωής μας.
Κατόπιν, κάποιοι άλλοι ερευνητές, στην προσπάθειά τους να εντοπίσουν τους μηχανισμούς και να απομονώσουν τους βιοχημικούς παράγοντες που ρυθμίζουν την επικονωνία και την αναγέννηση των νευρώνων, διαπίστωσαν ότι αυτή η εφ’ όρου ζωής δυνατότητα ανανέωσης του ενήλικου εγκεφάλου προάγεται κυρίως από την αδιάκοπη φυσική και διανοητική εξάσκηση.
Μάλιστα, πιο πρόσφατες έρευνες στο πεδίο της νευροψυχολογίας επιβεβαίωσαν ότι η συστηματική σωματική άσκηση, ακόμα και ένας περίπατος 30 λεπτών καθημερινά, δρα ανανεωτικά στη διάθεσή μας ενώ, πολύ συχνά, λειτουργεί και ως ένα αποτελεσματικό αντικαταθλιπτικό ή αγχολυτικό «φάρμακο».
Αυτό το εμπειρικά επιβεβαιωμένο γεγονός εξηγείται σήμερα με βιοχημικούς όρους: η φυσική άσκηση μειώνει τη συγκέντρωση της ορμόνης κορτιζόλης, της επονομαζόμενης και «ορμόνης του άγχους», η οποία εκκρίνεται από την υπόφυση του εγκεφάλου όταν αντιμετωπίζουμε καταστάσεις μεγάλου άγχους ή πανικού.
Η διαπίστωση αυτής της εντυπωσιακής πλαστικότητας επέτρεψε σε πολλούς ειδικούς να ισχυριστούν ότι μπορούμε, μέσω των κατάλληλων ασκήσεων, να διατηρήσουμε ενεργό και δραστήριο μεγάλο μέρος των νοητικών ικανοτήτων, ακόμη και ενός πολύ ηλικιωμένου ατόμου.
Ο εγκέφαλος δεν βγαίνει στη σύνταξη
Γιατί ορισμένα άτομα έχουν καλύτερη μνήμη, διαυγέστερη σκέψη, μεγαλύτερη άνεση στο να παίρνουν γρήγορα κάποιες αποφάσεις και να τις υλοποιούν με σχετική ευκολία;
Και γιατί, τελικά, αυτές οι ικανότητες έχουν την τάση να εξασθενούν ή και να υποβαθμίζονται με την πάροδο του χρόνου;
Οι ειδικοί αναζητούν την απάντηση στα «λειτουργικά αποθέματα» που δημιουργεί ο εγκέφαλός μας ως εφεδρείες για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων (π.χ. γηρατειά).
Εχουν μάλιστα επινοήσει κάποια λίγο-πολύ έξυπνα τρικ και παιχνίδια για την εκγύμναση του εγκεφάλου και των λειτουργιών του.
Πρωτοπόρος σε αυτόν τον τομέα θεωρείται ο Ιάπωνας νευροεπιστήμονας Ρ. Καβασίμα (R. Kawashima), ο οποίος διαπίστωσε ότι η μεγαλόφωνη ανάγνωση βιβλίων, η επίλυση απλών αριθμητικών προβλημάτων και η απομνημόνευση μικρών καταλόγων, όταν επαναλαμβάνεται καθημερινά για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, βοηθά σημαντικά στη βελτίωση των νοητικών ικανοτήτων ατόμων που έχουν πληγεί από τη νόσο Αλτσχάιμερ ή πάσχουν από σοβαρή γεροντική άνοια.
Επινόησε γι’ αυτόν τον σκοπό μια σειρά από βιντεοπαιχνίδια, με πιο διάσημο και ευπώλητο το «Nintendo Brain Age».Αυτός και άλλοι ανάλογοι «νοητικοί εκγυμναστές», σύμφωνα τουλάχιστον με τις εταιρείες που τους παράγουν, «προπονούν» τον εγκέφαλό μας και επιβραδύνουν τη γήρανσή του.
Βέβαια, δεν συμφωνούν όλοι για την αποτελεσματικότητα αυτών των «παιχνιδιών».
Σύμφωνα με τον Καβασίμα, τα παιχνίδια τύπου «brain training» συμβάλλουν στη μεγαλύτερη αιμάτωση του εγκεφάλου, και συγκεκριμένα του προμετωπιαίου φλοιού, περιοχής που έχει καθοριστικό ρόλο στη μνήμη, την έλλογη σκέψη και άλλες ανώτερες νοητικές λειτουργίες.
Αυτή η εξήγηση όμως αμφισβητείται από τους περισσότερους ειδικούς.
Οπως πολύ ωμά το έθεσε η Ντόροθι Μπίσοπ, κορυφαία νευροεπιστήμων του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, σε ένα καταγγελτικό άρθρο της που δημοσιεύτηκε πριν από μερικά χρόνια στο περιοδικό «Nature»: «Τα άτομα πληρώνουν για να αποκτήσουν ένα παιχνίδι brain training. Εχουν επομένως το δικαίωμα να γνωρίζουν αν πραγματικά λειτουργεί».
Ολοι δέχονται, ως αρχή, ότι η συστηματική εξάσκηση του εγκεφάλου με έξυπνες ασκήσεις βελτιώνει ορισμένες επιδόσεις του μυαλού μας και, ώς ένα σημείο, μπορεί να επιβραδύνει την εμφάνιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων, δεν συμφωνούν όμως καθόλου ως προς το πώς και το γιατί συμβαίνει αυτό.
Κάποιοι μάλιστα αντιτείνουν ότι η μεγαλύτερη αιμάτωση του εγκεφάλου, μετά από τέτοιες ασκήσεις, δεν αποτελεί καθόλου ένδειξη βελτίωσης ή ανανέωσης.
Το αντίθετο, η υπερβολική αιμάτωση κατά την προσπάθεια επίλυσης μιας άσκησης πρέπει μάλλον να θεωρηθεί ως απόδειξη της εξασθένησης και της ανεπάρκειας του ηλικιωμένου εγκεφάλου.
Εξάλλου, όταν λύνουν την ίδια άσκηση άτομα νεότερης ηλικίας, δεν παρατηρείται ποτέ υπερβολική αιμάτωση, επειδή προφανώς για τον νεότερο εγκέφαλό τους δεν είναι καθόλου αναγκαία!
Τέσσερις χρυσοί κανόνες για τη διαρκή εγκεφαλική ανανέωση
⒈ Συστηματική φυσική άσκηση: Η συχνή -τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα- και συστηματική σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας σωματική άσκηση βελτιώνει εντυπωσιακά τις σωματικές και διανοητικές μας επιδόσεις.
Αυτό συμβαίνει επειδή η άσκηση του σώματος αυξάνει τη συγκέντρωση του BDNF, ενός ενδογενούς νευροτροφικού παράγοντα του εγκεφάλου που ενισχύει την ανάπτυξη, την επικοινωνία και συνεπώς την επιβίωση των νευρώνων.
⒉ Οι σωστές διατροφικές συνήθειες: Ποιες τροφές συμβάλλουν στη βέλτιστη λειτουργία του εγκεφάλου και ποιες, αντίθετα, τον «ρίχνουν» ή τον αποδιοργανώνουν;
Η απάντηση είναι ταυτόχρονα αρκετά απλή και εξαιρετικά περίπλοκη: οι τροφές που βλάπτουν την καλή λειτουργία του εγκεφάλου είναι αυτές που συνήθως θεωρούμε πιο εύγευστες.
Τα κεκορεσμένα λίπη, για παράδειγμα, αν και ιδιαίτερα δελεαστικά από γευστικής απόψεως, επιβαρύνουν την καλή λειτουργία του εγκεφάλου και μακροπρόθεσμα τον βλάπτουν, όπως εξάλλου και το υπόλοιπο σώμα μας.
Τα λίπη, ωστόσο, δεν είναι όλα βλαπτικά και επικίνδυνα, αφού μεγάλο μέρος των κυττάρων και των δομών του εγκεφάλου αποτελείται από αυτά!
Πολλές παθήσεις και διαταραχές του εγκεφάλου (νόσος Αλτσχάιμερ, κατάθλιψη, διάφορες ανεπάρκειες της νοητικής λειτουργίας) συνδέονται με τα χαμηλά επίπεδα συγκέντρωσης αυτής της κατηγορίας λιπαρών οξέων στον εγκέφαλο.
Επομένως, είναι απαραίτητο να υπάρχουν στη δίαιτά μας (όχι όμως καθημερινά) ορισμένα λίπη και ειδικότερα τα λεγόμενα «ωμέγα-3 λιπαρά οξέα», που βρίσκονται σε σχετική αφθονία στα ψάρια και τους ξηρούς καρπούς.
⒊ Ουσίες για εγκεφαλικό ντόπινγκ: Τα διάφορα φυσικά και τεχνητά διεγερτικά είναι ουσίες οι οποίες αυξάνουν υπερβολικά τους καρδιακούς ρυθμούς, την αρτηριακή πίεση και την κυκλοφορία του αίματος, αλλά και τα επίπεδα ενέργειας του οργανισμού, με αποτέλεσμα να εντείνουν ή, σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις, να απορρυθμίζουν τις εγκεφαλικές λειτουργίες.
Η καφεΐνη, για παράδειγμα, αποτελεί αναμφίβολα την πιο διαδεδομένη ψυχοδραστική ουσία στον κόσμο.
Διεγείρει το κεντρικό νευρικό σύστημα και βελτιώνει σημαντικά τα επίπεδα προσοχής και εγρήγορσης, προσφέροντάς μας μια αίσθηση ευεξίας και διέγερσης.
Σε υπερβολικές δόσεις όμως μπορεί να προκαλέσει μεγάλο άγχος, πανικό ή και νεοπλασίες.
Η κοκαΐνη και οι αμφεταμίνες είναι πολύ πιο επικίνδυνες διεγερτικές ουσίες που, ενώ δρουν στον εγκέφαλό μας με εντελώς διαφορετικούς νευροχημικούς μηχανισμούς, επιφέρουν παρόμοια αποτελέσματα.
Μόλις φτάσουν στον εγκέφαλο, προκαλούν ένα ισχυρό κύμα ευφορίας και ευχάριστης υπερδιέγερσης, που δημιουργείται από την απελευθέρωση σε μεγάλη ποσότητα των λεγόμενων «νευροδιαβιβαστών του αισθήματος ευφορίας», δηλαδή της ντοπαμίνης και της σεροτονίνης.
Τίποτα το εγγενώς αρνητικό, εκτός από μια «μικρή» λεπτομέρεια: όταν καταναλώνονται συστηματικά και σε μεγάλες ποσότητες, δημιουργούν στον χρήστη εξάρτηση και σύνδρομο στέρησης.
⒋ Μουσική και διαλογισμός: Η μουσική είναι ένα εξαιρετικό φυσικό διεγερτικό για το σύνολο σχεδόν του εγκεφάλου μας.
Η εκτέλεση ή η ακρόαση ενός μουσικού έργου διεγείρει, εκτός από τις εξειδικευμένες περιοχές του ακουστικού φλοιού, και πολλές άλλες περιοχές του εγκεφάλου μας.
Εχει αποδειχθεί ότι διαφορετικές περιοχές του ακουστικού φλοιού αναλύουν παράλληλα τα διάφορα χαρακτηριστικά της μουσικής: την ένταση, τον τόνο, τον ρυθμό και τη μελωδία.
Η επίδραση της μουσικής πάνω στον εγκέφαλο, ωστόσο, υπερβαίνει το άκουσμα κάποιων μεμονωμένων ήχων.
Η μουσική ενεργοποιεί επίσης στον εγκέφαλό μας τα κέντρα της απόλαυσης και ταυτόχρονα καταστέλλει τη δραστηριότητα των εγκεφαλικών κέντρων που παράγουν τα αρνητικά αισθήματα.
Ετσι, όταν αφεθούμε στη μουσική που αγαπάμε, λησμονούμε τα καθημερινά άγχη και τους φόβους μας και ο εγκέφαλός μας βιώνει μια ανείπωτη ευδαιμονία, που μόνο θετική επίδραση έχει στη συνολική λειτουργία του.
Και δεν πρέπει να ξεχνάμε το βασικό διανοητικό ερέθισμα που κινητοποιεί σε μέγιστο βαθμό τον εγκέφαλο κάθε μορφωμένου ανθρώπου: το διάβασμα και τη βαθιά επιρροή που μας ασκούν οι ιδέες που διαβάζουμε.
Από πλήθος ερευνών επιβεβαιώνεται ότι η συστηματική άσκηση στην αφηρημένη σκέψη και στον αναστοχαστικό διαλογισμό ανανεώνουν σημαντικά τις εγκεφαλικές μας ικανότητες και μας μαθαίνουν να βλέπουμε τον κόσμο διαφορετικό απ’ ό,τι φαίνεται.
Συντάκτης:
ΣπύροςΜανουσέλης
